Η Απέλλα της Σπάρτης (Σπαρτιατική Εκκλησία) .......

Λυκούργος

Γιώργος Φραγκούλης

Από το δίτομο, ογκοδέστατο σύγγραμμα του καθηγητή κ. Σαράντου Καργάκου, “Ιστορία της αρχαίας Σπάρτης“, [τόμος Α', σελίδες 448-454, εκδοτικό GUTENBERG]. Θεώρησα επίκαιρη την ανάρτηση αυτή εξαιτίας του πρωτόφαντου φαινομένου των αυτοοργανομένων  πολιτών που προσπαθούν να αναστήσουν την Άμεση Δημοκρατία. Μεταξύ αυτών των Πολιτών συγκαταλέγεται και ο διαχειριστής αυτής της ιστοσελίδας.

Το Σπαρτιατικό Πολίτευμα, η Λακεδαιμονίων Πολιτεία, μοιάζει κατά πολύ με ένα εκπαιδευμένο κύτταρο. Πυρήνας του κυττάρου αυτού είναι η Απέλλα, η Σπαρτιατική Εκκλησία. Οι λοιποί θεσμοί αποτελούσαν τον περικυττάριο, πλην απολύτως ελεγκτικό και κυριαρχικό χώρο. Όσο κι αν, για τα σημερινά δεδομένα, το διοικητικό σύστημα της Σπάρτης φαίνεται συγκεντρωτικό, είναι ωστόσο, ένα χωρίς γραφειοκρατία γραφειοκρατικό σύστημα, χωρίς δυσκινησία και τυπολατρία. Για τις τότε συνθήκες που ο χρόνος δεν έτρεχε τόσο πολύ, είχε μια αυστηρά και καλά ρυθμισμένη δομή που του χάριζε λειτουργικότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως έλλειπαν σε κρίσιμες στιγμές οι πολύπλοκες εμπλοκές. Σε ό,τι αφορά μάλιστα την αποτελεσματικότητα, σαφώς υπερείχε του αθηναϊκού πολιτεύματος, παρά τη συντηρητικότητα και τη συχνή διστακτικότητα των Εφόρων.  Και τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι η Εκκλησία των Σπαρτιατών ενημερωνόταν, ενέκρινε, αλλά δεν αποφάσιζε.

Ο Πλούταρχος [Λυκούργος § 6] αναφερόμενος στη Ρήτρα, θέλοντας να δώσει την έννοια της λέξης Απέλλα, μας πληροφορεί: το δ΄ απελλάζειν = εκκλησιάζειν. Και τούτο γιατί ο Πλούταρχος την αρχήν και την αιτίαν της πολιτείας εις το Πύθιον ανήψε. Ανήγαγε τη γένεση του Σπαρτιατικού πολιτεύματος στον Πύθιο Απόλλωνα που, ειδικά στη Σπάρτη, λεγόταν Απέλλων. Η ερμηνεία αυτή δεν ευσταθεί, διότι έχει άλλη ετυμολογική βάση, το όνομα του θεού. Πρόκειται λοιπόν για τη μεγάλη Εκκλησία του δήμου των Σπαρτιατών, που την πάλαι ποτέ σημαντική ισχύ της διασώζουν επιγραφές, από τις οποίες οι πιο πολλές έχουν βρεθεί στο Γύθειο και αρχίζουν με την τυποποιημένη φράση: έδοξε τω δήμω εν ταις μεγάλαις απέλλαις.

Οι πολιτικοί θεσμοί της Σπάρτης θεωρούνται σώματα πόλεως, άρα και η Απέλλα είναι ένα συνολικό σώμα, που όμως σταδιακά εξελίχθηκε σε corpus sine capite, σε σώμα χωρίς κεφαλή. Διότι, παρόλο που ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών την ονομάζουν Εκκλησία του δήμου της Σπάρτης, δεν έχει ούτε μια από τις εξουσιαστικές αρμοδιότητες της Εκκλησίας των Αθηνών. Συμμετείχαν σε αυτήν όσοι είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα και ηλικία άνω των 30 ετών. Ελάμβανε αποφάσεις περί πολέμου και ειρήνης, περί νόμων και μεταβολών στο πολίτευμα και εξέλεγε τους άρχοντες και τους παιδονόμους.

Αυτά ίσχυαν σε πολύ παλαιά εποχή, όπου όντως οι πολιτικοί θεσμοί ήσαν πιο προωθημένοι από κάθε άλλη ελληνική πόλη και όπου ίσχυε το δικαίωμα της καθολικής ψήφου για όλους τους πολίτες, κάτι που κάνει ένα σύγχρονο ιστορικό, τον George Forest, να διατείνεται πως η Σπάρτη είναι η πρώτη δυτική κοινότητα που αναγνώρισε την ισότητα όλων των πολιτών, δημιουργώντας έτσι μια πρώτη μορφή Συντάγματος, που υπήρξε πρότυπο για όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Η άποψη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί υπερβολική χωρίς να είναι. Όντως, η Σπάρτη στην αρχή του ιστορικού βίου της, έδωσε το πρότυπο για μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης με το μοίρασμα της εξουσίας σε πολλά σώματα, αργότερα όμως έδωσε το πρότυπο σε νομοθέτες, πολιτικούς και φιλοσόφους για μια μορφή συγκεντρωτικής και ολιγαρχικής εξουσίας. Και τούτο οφείλεται σε μια μεταβολή που η παράδοση αποδίδει στο Θεόπομπο [720–675 π.Χ]. Φαίνεται πως η επέκταση των Σπαρτιατών επέκεινα του Ταϋγέτου, σε μια ευρεία περιοχή μη ορατή από τη Λακεδαίμονα, καθιστούσε επιτακτική την αυστηροποίηση του πολιτεύματος, για να λαμβάνονται πιο γρήγορα οι αποφάσεις. Προς τούτο, λέγεται ότι, ο Θεόπομπος προέβη σε μια σημαντική θεσμική μεταβολή· απαγόρευε στην Απέλλα να συζητήσει ή να τροποποιήσει τις αποφάσεις των αρχόντων. Αυτό καθώς και ο τρόπος που αποφάσιζε, δια βοής και όχι με ψήφο ή χειροτονία, την απογύμνωσε από κάθε ουσιαστική δύναμη. Στα νεότερα ιστορικά χρόνια της αρχαιότητας είχε περισσότερο ενημερωτικό χαρακτήρα, ήταν απλώς ένα καλά ενημερωμένο σώμα, αλλά είχε λιγότερο πολιτικό χαρακτήρα. Απλώς ενέκρινε εκ των υστέρων τις αποφάσεις των αρχόντων.

Δεν αρκούσε όμως να είχε υπερβεί ο πολίτης το τριακοστό έτος της ηλικίας του για να μπορεί ελευθέρως να συμμετέχει στην Απέλλα. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η συμμετοχή στα φιδίτια, που σημαίνει δυνατότητα καταβολής της αναγκαίας εισφοράς σε είδος και χρήμα και πλην αυτού η επιτυχής έξοδος από τη λεγόμενη αγωγή. Μπορούσαν όμως να συμμετέχουν αλλά χωρίς δικαίωμα ψήφου και όσοι δεν είχαν από αδυναμία περάσει την αγωγή ή τους έλειπε η δυνατότητα καταβολής της μηνιαίας εισφοράς. Και προς αυτούς όφειλε η πολιτεία να απευθυνθεί, για να είναι πλήρως κατατοπιστική σε ό,τι αφορά στα συμβαίνοντα. Οπωσδήποτε, ο διαχωρισμός αυτός ήταν μειωτικός για μια κατηγορία πολιτών, λειτουργούσε όμως φρονηματιστικά, ώστε κανείς να μη τολμά να καμφθεί στις δοκιμασίες της αγωγής ή να αδιαφορεί για τη καλή απόδοση του κλήρου του.

Ο Πλούταρχος στην περίφημη Ρήτρα λέγει ότι ο Σπαρτιατικός δήμος συνερχόταν μεταξύ Βαβύκας και Κνακιώνος, ανάμεσα στη γέφυρα της Βαβύκας και στο ποτάμι του Κνακιώνος, που κατά τους χρόνους του μεγάλου Βοιωτού είχε ονομαστεί Οινούς. Για να υπάρχει απόλυτη συγκέντρωση, προσοχή και προσήλωση στα ανακοινούμενα, σύμφωνα πάλι με τον Πλούταρχο, δεν υπήρχαν στο χώρο των συνελεύσεων ούτε στοές ούτε άλλες κατασκευές που, ενώ σε τίποτα δεν ωφελούν για τη λήψη συνετών αποφάσεων, απεναντίας όλα αυτά τα διακοσμητικά βλάπτουν διότι κάνουν φλυαρώδεις και χαύνους φρονήματι κενω τας διανοίας των συμπορευομένων [= κάνουν φλύαρη και άδεια από σωστό στοχασμό τη σκέψη των παρευρισκομένων]. Διότι αυτοί, αντί να προσέχουν στα λεγόμενα, κοιτάζουν τα αγάλματα, τις εικόνες, τα προσκήνια των θεάτρων και τις στέγες των βουλευτηρίων. Ο Πλούταρχος, ακόμη, προσθέτει και δυο βασικές παρατηρήσεις που βεβαιώνουν τα όσα είπαμε παραπάνω: ο δήμος δεν επιτρεπόταν να εκφέρει κάποια γνώμη αλλά είχε δικαίωμα να αποφασίζει για όσα πρότειναν οι βασιλείς και η Γερουσία. Αργότερα, στα χρόνια του Πολύδωρου και του Θεόπομπου, επειδή ο δήμος με τις προσθαφαιρέσεις του διέστρεφε ή παραβίαζε τις αποφάσεις, πρόσθεσαν στη Ρήτρα ένα καινούργιο άρθρο: αι δε σκολιάν ο δαμος αιροιτο, τους πρσεβυγενέας και αρχαγετας αποστατηρας ημεν [= εάν ο δήμος λάβει στραβή απόφαση, οι γερουσιαστές και οι βασιλείς έχουν δικαίωμα να μην εγκρίνουν την απόφαση]. Επί πλέον ήταν στην αρμοδιότητα τους να διαλύουν τη συνέλευση ώστε να μην υπάρχει εκτροπή γνωμών και μετατροπή του καλού στο αντίθετο. Έδωσαν μάλιστα και στη νέα αυτή προσθήκη θεϊκό χρίσμα.

Με την προσθήκη αυτή η Απέλλα έχασε τη παλιά ισχύ της. Ήταν σύνολο αφτιών και οφθαλμών· όχι στομάτων. Οι άρχοντες λειτουργούσαν ως «μεγάλος Αδελφός». Η Απέλλα ήταν μια μορφή Ωκεανίας όπου οι άνθρωποι μπορούσαν σαν σε τηλεοθόνη να ακούν και να βλέπουν τους τότε «Μεγάλους Αδελφούς», αλλά χωρίς να μιλούν. Σπανίως ο προεδρεύων Έφορος έδινε λόγο σε πολίτη. Αυτό δε σημαίνει ότι η Απέλλα ήταν ένα ακρωτηριασμένο πολιτικό όργανο. Οι άρχοντες–πλην των βασιλέων–ήταν δική της εκλογή, παρά το παιγνιώδες αυτής της εκλογής. Ο Αριστοτέλης, εξετάζοντας το πολίτευμα της Σπάρτης, αποφαίνεται: πολλοί γαρ εγχειρουσι λεγειν ως δημοκρατιας ουσης δια το δημοκρατικα πολλα την ταξιν εχειν [=πολλοί επιχειρούν να ονομάσουν το πολίτευμα αυτό δημοκρατικό γιατί έχει πολλές δημοκρατικές διατάξεις]. Και ανάμεσα στις διατάξεις αυτές ο Σταγειρίτης περιλαμβάνει και την ακόλουθη: έτι το δυο τας μεγίστας αρχάς την μεν αιρείσθαι τον δημον, της δε μετεχειν (τους μεν γαρ γεροντας αιρουνται, της δ΄ εφορειας μετεχουσι) [Πολιτικά 1294 b, 19-20 και 29-31]. Η φράση, που είναι όντως βαρυσήμαντη, δηλώνει πως ο λαός, πέρα των άλλων, εκλέγει μια από τις μέγιστες αρχές και μετέχει στην άλλη. Διότι οι πολίτες είναι αυτοί που εκλέγουν τους γερουσιαστές και παράλληλα μετέχουν στο υπέρτατο αξίωμα της Εφορείας.

Ασφαλώς, η συγκατάθεση της Απέλλας ήταν αναγκαία σε περιπτώσεις πολέμου, ειρήνης, σπονδών και, φυσικά, στο διορισμό του αρχηγού των εκστρατειών. Άρα, και οι πιο ισχυροί παράγοντες της σπαρτιατικής εξουσίας δε μπορούσαν να αδιαφορήσουν ή να αγνοήσουν την Απέλλα, που ήταν τυπικά το κυριότερο όργανο αλλά χωρίς να είναι κύρια εξουσιαστική οντότητα. Η μείωση όμως των πολιτών, λόγω αδυναμίας συμμετοχής στα φιδίτια ή λόγω απωλειών στις πολεμικές επιχειρήσεις, μειώνει ακόμη περισσότερο τη δύναμη της Απέλλας. Περισσότερο ακόμη ήταν οδυνηρό το πλήγμα μετά το σεισμό του 465 π.Χ τον οποίο ακολούθησε η επανάσταση των Ειλώτων, που και τα δυο μαζί προκάλεσαν την πληθυσμιακή κατολίσθηση της Σπάρτης. Την ολιγανθρωπία επαύξησε ο βροτολοιγός Πελοποννησιακός πόλεμος. Έτσι, ενώ από τον 8 ο μέχρι τον 5 ο αιώνα μπορούν στις συνελεύσεις των Σπαρτιατών να συμμετέχουν 8.000 ενήλικες Σπαρτιάτες, μετά το Πελοποννησιακό πόλεμο τη δυνατότητα αυτή έχουν 4.000 έως 3.000 πολίτες. Τον 3 ο αιώνα ο αριθμός αυτός πέφτει απελπιστικά. Περίπου 700 Σπαρτιάτες έχουν δικαιώματα πολιτικά και από αυτούς μόνο 100 έχουν μεγάλη ακίνητη περιουσία. Η προσπάθεια των Άγιδος και Κλεομένους του Γ΄ και Νάβιδος να αυξήσουν τον αριθμό των πολιτών πέφτει στο κενό και όλη η πόλη ως σύστημα πολιτικό διολισθαίνει προς τον ιστορικό γκρεμό, προς τις αποθέτες της ιστορίας. Η παρακμή της Σπάρτης συμβαδίζει με τη παρακμή της Απέλλας.

Ελεύθερος- ενεργός πολίτης