Η χρησιμότητα της ελευθερίας.

Του Πασχου Mανδραβελη

---

Ολοι ξέρουμε ότι η ελευθερία είναι καλό πράγμα. Ομως λίγοι αναρωτιούνται γιατί η ελευθερία είναι καλή, με αποτέλεσμα η έννοια της ελευθερίας να καταντά δόγμα· είτε αυτό προέρχεται από κάποιο φυσικό δίκαιο που προϋπήρχε της κοινωνίας, είτε διότι κάποιος Θεός μας θέλει ελεύθερους, είτε διότι «έτσι έχουν τα πράγματα» κι έτσι μας αρέσει.

Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι αυτή η μεταφυσική τεκμηρίωση της ελευθερίας είναι ευάλωτη σε αντίθετες μεταφυσικές εξηγήσεις της ανελευθερίας. Αν κάποιος βάλει στη μέση έναν Δημιουργό -ο οποίος δεν μιλάει και πολύ για να μας εξηγήσει τι ακριβώς θέλει- το ένα δόγμα μπορεί να αντικατασταθεί κάλλιστα από το αντίθετό του. Εξάλλου, η δουλεία, η φεουδαρχία και όλα τα ανελεύθερα συστήματα με κάποιες «προτιμήσεις» του Θεού τεκμηριώθηκαν. Οι μεγαλύτεροι καταπιεστές της Ιστορίας «ελέω Θεού μονάρχες» ήταν. Οι άνθρωποι μπορεί να πεισθούν ότι ο Δημιουργός θέλει ελευθερία, αλλά μπορεί να πεισθούν ότι θέλει αρετή και, όπως έγινε στο Ιράν, η «αρετή των μουλάδων» κατίσχυσε της ελευθερίας των πολλών.

Ο μεγάλος (και κατασυκοφαντημένος στην Ελλάδα) Αυστριακός διανοητής Φρίντριχ Α. Χάγιεκ έρχεται και λέει ότι και η ελευθερία της πράξης είναι προτιμητέα, όχι μόνο γιατί νιώθουμε καλά μη έχοντας αφέντες, αλλά γιατί μακροχρόνια παράγει τα άριστα αποτελέσματα για το σύνολο.

Στο βιβλίο του «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας» κάνει την εξής απλή σκέψη. Σε οποιαδήποτε στιγμή της ανθρωπότητας σε κάθε κοινωνικό σύνολο υπάρχουν χιλιάδες προβλήματα προς επίλυση που επιδέχονται δισεκατομμύρια επί δισεκατομμυρίων συνδυασμούς. Κανείς, μα κανείς δεν ξέρει εκ των προτέρων την άριστη λύση ή έστω την καλύτερη λύση. Αυτή την αναγνωρίζουμε εκ των υστέρων, αφού υπάρξουν εκατομμύρια προσπάθειες, οι περισσότερες αποτυχημένες, άλλες μερικώς αποτυχημένες, άλλες μερικώς επιτυχημένες κι άλλες επιτυχημένες.

«Το βασικό επιχείρημα υπέρ της ατομικής ελευθερίας», γράφει ο Χάγιεκ, «βασίζεται κυρίως στην παραδοχή ότι όλοι μας αγνοούμε πολλούς από τους παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται η επίτευξη των σκοπών μας και η ευημερία μας... Επειδή, λοιπόν, κάθε άτομο γνωρίζει πολύ λίγα πράγματα και -ιδιαίτερα- επειδή σπάνια ξέρουμε ποιος από εμάς γνωρίζει καλύτερα, εμπιστευόμαστε τις ανεξάρτητες και ανταγωνιστικές προσπάθειες πολλών ανθρώπων για να επιφέρουν την εμφάνιση αυτού που, όταν το δούμε, θα το θέλουμε».

Στις άπειρες λύσεις που υπάρχουν για ένα πρόβλημα μπορούμε να δοκιμάσουμε μία ή δύο λύσεις διά του κεντρικού σχεδιασμού, ή μπορούμε να δοκιμάσουμε χιλιάδες ή εκατομμύρια, αφήνοντας τους ανθρώπους ελεύθερους να μας προτείνουν. Το σημαντικό είναι ότι διά της ελευθερίας δοκιμάζουν πολλοί τη λύση ενός προβλήματος. Εχουμε θεωρητικά άπειρες προσπάθειες, από τις οποίες κάποιες είναι επιτυχείς, αλλά πολύ περισσότερες αποτυγχάνουν. Δεν ξέρουμε όμως εκ των προτέρων ποιες θα πιάσουν, και χειρότερα: δεν ξέρουμε ποιες θέλουμε.

Απειρες δοκιμές

Η ελευθερία είναι η δυνατότητα να βελτιώνουμε πράγματα διά άπειρων δοκιμών και λαθών, είναι μια μέθοδος εξέλιξης. Κάποιος θα δοκιμάσει το «α» και θα αποτύχει, κάποιος το «β» και θα αποτύχει, κάποιος το «αβγ» και θα αποτύχει μέχρι που κάποιος θα δοκιμάσει το «κλμ» και θα πούμε “αυτό είναι! Αυτό θέλουμε!” Γι’ αυτό η ελευθερία είναι σημαντική, διότι το «κλμ» που θέλουμε, δεν το ξέρουμε ότι το θέλουμε πριν το δούμε, και για να το δούμε πρέπει να επιτρέψουμε σε κάποιον να το κάνει. Και όχι μόνο αυτό: μπορεί το «κλμ» να βολεύει τώρα, αλλά να μην είναι το τελειωτικό που θέλουμε. Μπορεί αργότερα κάποιος να σκεφθεί το «ακλμ» που να είναι βολικότερο και καλύτερο. Αλλά δεν θα το ξέρουμε αν δεν τον αφήσουμε να δοκιμάσει, ακόμη κι αν δοκιμάζοντας το πιθανότερο είναι να αποτύχει. Οπως λέει ο Χάγιεκ, «Η ελευθερία είναι σημαντική επειδή ακριβώς δεν ξέρουμε πώς θα την χρησιμοποιήσουν τα άτομα».

Τα απλά πράγματα όταν έχουν την ευκαιρία άπειρων συνδυασμών δημιουργούν πολυπλοκότητες τις οποίες μπορούμε να κατανοήσουμε, αλλά δεν θέλουμε να πιστέψουμε. Η διαδικασία της φυσικής εξέλιξης είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Αυτή τη στιγμή στα σώματα των τρισεκατομμυρίων όντων, που υπάρχουν στη Γη, συμβαίνουν τρισεκατομμύρια στην τρισεκατομμυριοστή διασπάσεις κυττάρων. Οι περισσότερες από αυτές αναπαράγουν όμοια κύτταρα. Πάρα πολλές, ίσως τρισεκατομμύρια αναπαράγουν κύτταρα με «λάθη». Η διπλή έλικα του DNA ενός κυττάρου δεν είναι όμοια με την άλλη. Τα περισσότερα από αυτά τα λάθη, η συντριπτική πλειονότητά τους, είναι ανενεργά και ούτε καν τα αντιλαμβανόμαστε. Κάποια, λίγα, απ’ αυτά τα «λάθη» είναι καρκίνοι που σκοτώνουν τον οργανισμό. Κάποια ελάχιστα από αυτά τα «λάθη» εξελίχθηκαν σε νύχια, εγκέφαλο, μάτια, ιδιότητες δηλαδή που βοήθησαν κάποια άτομα ενός συνόλου να ζήσουν περισσότερο, να αναπαραχθούν περισσότερο: αν ένα λιονταράκι γεννηθεί με το «λάθος» στο DNA και είναι τυφλό δεν θα προκάνει να αναπαραχθεί. Αν γεννηθεί με το «λάθος» της οξύτερης όρασης και θα ζήσει περισσότερο, αλλά και επειδή θα έχει περισσότερη τροφή θα το προτιμούν τα θηλυκά. Αρα αυτό το «λάθος», αυτό το γονίδιο θα κληρονομηθεί και θα γίνει, προϊόντος του χρόνου, καθολικό γονίδιο στην κοινωνία των λιονταριών. Είναι ευεργετικό για όλα τα λιοντάρια. Αυτή η διαδικασία της εξέλιξης έχει κι ένα κόστος. Αυτό που ονομάζουμε καρκίνο. Προσοχή! Δεν σχεδιάζεται ούτε ο καρκίνος ούτε η εξέλιξη. Προκύπτει από τα τρισεκατομμύρια των πιθανών συνδυασμών που υπάρχουν. Αν όμως απαγορεύσουμε τον καρκίνο, απαγορεύουμε την εξέλιξη, επειδή ακριβώς δεν ξέρουμε ποιος συνδυασμός είναι ανενεργός, ποιος είναι καρκίνος και ποιος είναι εξέλιξη. Κι επειδή η εξέλιξη είναι μία στο τρισ-τρισεκατομμύριο (μια εξελικτική ιδιότητα πρέπει να συνάδει και με το περιβάλλον όπου ζει ένας οργανισμός) - ενώ ο καρκίνος είναι απείρως πιο συχνός, εάν μπορούσαμε να νομοθετήσουμε την εξέλιξη το λογικό θα ήταν να παραμείνουμε αμοιβάδες.

Οι πρωτοαμοιβάδες

Αυτό ακριβώς είναι η τεκμηρίωση της ελευθερίας από τον Χάγιεκ. Δεν ξέρουμε, και γι’ αυτό αφήστε μας να δοκιμάσουμε: «Η ελευθερία», γράφει, «αναγκαστικά σημαίνει ότι θα γίνουν πολλά πράγματα που δεν μας αρέσουν. Η πίστη μας στην ελευθερία δεν στηρίζεται σε προβλέψιμα αποτελέσματα υπό συγκεκριμένες συνθήκες, αλλά στην πεποίθηση ότι συνολικά θα απελευθερώσει περισσότερες δυνάμεις για το καλό παρά για το κακό». Θα μας απελευθερώσει, θα πρόσθετα εγώ, από το στάδιο της αμοιβάδας. Προσοχή: ήταν ένας μόνο μονοκύτταρος οργανισμός που παρουσίασε εκείνο το ιδιαίτερο εξελικτικό χαρακτηριστικό το οποίο σταδιακά οδήγησε στη σημερινή συνθετότητα. Δεν έκαναν γενική συνέλευση οι πρωτοαμοιβάδες για να αποφασίσουν «ήρθε ο καιρός να γίνουμε δικύτταροι οργανισμοί, διότι κάποια στιγμή πρέπει να εξελιχθούμε σε άνθρωπο».

Γι’ αυτό ο Χάγιεκ γράφει: «Η ελευθερία που θα χρησιμοποιηθεί από ένα μόνο άτομο στο εκατομμύριο μπορεί να έχει μεγαλύτερη σημασία για την κοινωνία και να είναι πιο επωφελής για την πλειοψηφία από οποιαδήποτε ελευθερία που χρησιμοποιούμε όλοι».

«Ελευθερία από...» και «ελευθερία για...»

Στη διαδικασία της εξέλιξης, και της φυσικής και της κοινωνικής και της ατομικής, υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί. Φυσικοί, κοινωνικοί, νομικοί. Εδώ γίνεται μια μεγάλη παρεξήγηση την οποία συχνά και ίσως σκοπίμως χρησιμοποιούν οι εχθροί της ελευθερίας. Είναι αυτό που λένε διάφοροι «τι ελευθερία έχω εγώ που δεν μπορώ να πάω ένα ταξίδι, και τι ελευθερία έχει ο Μπιλ Γκέιτς με τα 50 δισ. που μπορεί ανά πάσα στιγμή να πάει όπου θέλει». ΄Η ότι «η μόνη ελευθερία των φτωχών είναι να πεινάσουν».

Εδώ ο Χάγιεκ κάνει μια σαφή και κατατοπιστική διευκρίνιση. Αφορά την «ελευθερία από» και την «ελευθερία για». Η ελευθερία που μπορεί μια κοινωνία να εξασφαλίσει είναι η «ελευθερία για» και όχι η «ελευθερία από». «Η ελευθερία», γράφει, «δεν ορίζεται από την απουσία αναγκών, αλλά από την απουσία εξαναγκασμών». Ανελεύθερος δεν είναι ο άνθρωπος που θέλει να κάνει διαρκώς ταξίδια, αλλά περιορίζεται από τα οικονομικά του ή την υγεία του, αλλά ο πολίτης της αλήστου μνήμης Σοβιετικής Ενωσης, που το καθεστώς απαγόρευε να πάει από το Λένινγκραντ στη Μόσχα.

Αυτό που μπορούμε να λύσουμε λοιπόν είναι το πρόβλημα του εξαναγκασμού. Καμιά κοινωνική οργάνωση δεν μπορεί να λυτρώσει τα άτομα από όλες τις ανάγκες, διότι πολλες από αυτές είναι γούστα, δηλαδή διαφορετικές αναλόγως τα άτομα και τις περιόδους. Μια ελεύθερη κοινωνία αφαιρεί τους εξαναγκασμούς· επιτρέπει στα άτομα να δοκιμάσουν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους.

Η διαφορά είναι κρίσιμη, επειδή οι ανάγκες δισεκατομμυρίων ανθρώπων είναι διαφορετικές, άρα μιλάμε για τρισεκατομμύρια πιθανούς συνδυασμούς αναγκών και τρισεκατομμύρια επί τρισεκατομμυρίων τρόπους ικανοποίησής τους. Ακόμη δηλαδή και αν επιλέγαμε ένα άτομο και αποφασίζαμε να ικανοποιήσουμε όλες τις ανάγκες του δεν θα μπορούσαμε. Οι ανάγκες είναι άπειρες και διαρκώς εξελισσόμενες. Κανένα άτομο δεν μπορεί να είναι ποτέ ελεύθερο των αναγκών του. Επειδή ακριβώς οι ανάγκες είναι υποκειμενικές και πάντα πιο μεγάλες απ’ όσα και αν έχει.

KATHIMERINI GR