Για μια ελάσσονα ελευθερία

Στο Σπήλαιο του Πλάτωνα οι άνθρωποι γνωρίζουν μόνο τις σκιές όσων διαδραματίζονται στον έξω κόσμο. Αλυσοδεμένοι, δεν μπορούν να στραφούν και να κοιτάξουν τα ίδια τα αντικείμενα και τους άλλους, παρατηρούν μόνο τους φευγαλέους ήχους και τα είδωλα. Οταν κάποιος δραπετεύει και επιστρέφει γεμάτος λαχτάρα για να τους ανακοινώσει την ανακάλυψή του, εκείνοι αντιδρούν. Δεν τον πιστεύουν. Από το «δεν θέλω να γνωρίζω», ο Σωκράτης συμπεραίνει το «δεν γνωρίζω να μαθαίνω».

Στη σύγχρονη εποχή, η ουτοπία της χειραφέτησης διασχίζοντας το μαρξισμό, τα αντιαποικιακά, φεμινιστικά και λοιπά κινήματα οδηγείται πολύ σύντομα σε τέλμα. Η απάθεια που χαρακτηρίζει πολλές καταπιεσμένες ομάδες, εθνότητες, κουλτούρες, ακόμα και ολόκληρα έθνη, εκλαμβάνεται λανθασμένα ως έλλειψη αυτογνωσίας. Η βιαιότητα και η εξαθλίωση ενσαρκώνονται στην εκφορά τους. Το πρόβλημα επιτείνεται όταν η αντίδραση εκφράζεται ως σύμπτωμα που κάνει την αρρώστια να εξαφανίζεται.

Ενδεικτική είναι η επιμονή στην άρθρωση ξύλινου πολιτικού λόγου παρά την ταύτισή του με τα πολιτικά ψεύδη. Ετσι η λύτρωση καταλήγει να συμβολίζει κάτι χειρότερο από τα ίδια τα δεσμά.
«Ο αφηγητής παραμένει στο κρεβάτι σαν κολεόπτερο, ελαφοκάνθαρος ή χρυσόμυγα», αναφέρουν οι Ντελέζ και Γκουαταρί για τον Κάφκα, επειδή «το ζωύφιο παίρνει την αξία ενός αληθινού γίγνεσθαι και δεν χαρακτηρίζει πια το τέλμα μιας παραίτησης». Ο ασφυκτικός και μονολιθικός μικρόκοσμος του καθενός δεν είναι το αποτέλεσμα αλλά το συμπλήρωμα της κοινωνικής σκληρότητας. Η μεροληψία και ο κοινωνικός ανταγωνισμός δεν αποτελούν τα αρνητικά στοιχεία της κοινωνίας αλλά τον τρόπο συγκρότησής της, ο οποίος τα ριζοσπαστικοποιεί ως απάνθρωπες ιδιότητες.
Δεν υπάρχει ξύπνημα. Το όνειρο δεν είναι η ομαλοποίηση της απεχθούς πραγματικότητας αλλά το πλεόνασμά της. Τις περισσότερες φορές η αφύπνιση εξυπηρετεί το απεχθές ως καφκικό αληθινό γίγνεσθαι. Είμαστε όλοι μαζί εκείνος που επιστρέφοντας στο σπήλαιο αποκαλύπτει τον έξω κόσμο ως κάτι πιο πραγματικό από τις σκιές. Αλλά αυτή η αιώνια εξαγγελία δεν είναι παρά η ίδια η αυτοκαταναγκαστική διαδικασία του εγκλεισμού. Σαν τη διαφήμιση που δείχνει μια μαύρη πέτρα πάνω σε ένα σωρό από λευκές. Είμαστε όλοι όμοιες μαύρες πέτρες. Οι σκλάβοι δεν νιώθουν σκλαβωμένοι. Το αντίθετο.
Η χειραγώγηση είναι πιο αποτελεσματική ως χειραφέτηση. Η ναρκισσιστική ανάδειξη της μοναδικότητας είναι πιο επικίνδυνη από την καταστολή της. Στην πνευματική αποικιοκρατία της Δύσης οι Ινδοί απάντησαν μέσω της «τέλειας αδυναμίας» που τον φορέα της ονομάζουν Satyagrahi. Ο Ashis Nandy επισημαίνει πως η μη ηρωική καθημερινότητα είναι το αρχέτυπο πρότυπο της επιβίωσης. Ενας «υποτελής» δεν πρέπει να εσωτερικεύσει τη νίκη του άλλου ως τέτοια. Δεν πρέπει να υποκύψει στον πειρασμό της μοναδικότητας της ήττας. Για να κερδίσει δεν πρέπει να παίξει.
Οταν ο «υποδεέστερος» αντιστέκεται, το κάνει με γνώμονα τις αξίες του «νικητή» και έτσι παγιδεύεται στο πρότυπο της διαφωνίας που καθορίζει ο τελευταίος. Γίνεται όμοιός του. Τον επιβεβαιώνει. Αντίθετα, στην «τέλεια αδυναμία» η δύναμη δεν έχει λόγο ύπαρξης. Η ιείται. «Καλύτερα να είσαι ένας μισητός εχθρός, να έχεις ανακηρυχθεί ανάξιος κάθε σεβασμού, από το να αποτελείς τον κατάλληλο αντίπαλο, ο οποίος συνεχώς θα προβαίνει σε "πρωτογενείς προσαρμογές" στο σύστημα».
Ο Ιησούς διδάσκει «να μην αντιστέκεστε στον κακό άνθρωπο» για να επανερμηνεύεται η βίαιη πράξη και όχι για να επιδεικνύεται η παθητικότητα ως περίσσεια δύναμης. Και για αυτό «αν κάποιος σε χτυπήσει στο δεξί μάγουλο, γύρισέ του και το άλλο». Πραγματικό είναι ό,τι έχει πραγματικές συνέπειες και για να αλλάξει, αρκεί κάποιος να τις επαναπροσδιορίσει. Εκείνος πρόσταξε τον παράλυτο να σηκωθεί, να πάρει το κρεβάτι του και να περπατήσει, αδιαφορώντας για την παραπληγία του. «Κι ενώ ήξερα πως κανείς δε μπορούσε να μ' αναστήσει, συμπόνεσα τόσο την ανθρώπινη ευπιστία που σηκώθηκα», γράφει ο Τάσος Λειβαδίτης.
Για να αρθεί λοιπόν το κοινωνικό μας τέλμα χωρίς να μεταμορφωθούμε περαιτέρω σε ζωύφια, το μήνυμα είναι απλό και είναι γραμμένο σε τόσους τοίχους: Οχι άλλο σώσιμο. 
--
Του ΜΑΡΙΝΟΥ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ υπ. διδάκτορος Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο
.enet.gr
25/01/13