 |
| Gustave Le Bon |
4. Οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί.
Η ιδέα ότι οι θεσμοί μπορούν να θεραπεύσουν τα ελαττώματα των κοινωνιών, ότι η πρόοδος των λαών είναι αποτέλεσμα της τελειοποίησης των νόμων και των κυβερνήσεων, και ότι οι κοινωνικές αλλαγές επισυμβαίνουν διαμέσου διαταγμάτων αυτή η ιδέα, λέγω, είναι ακόμα πολύ γενικά διαδεδομένη. Η Γαλλική Επανάσταση την είχε ως αφετηρία, και οι σύγχρονες κοινωνικές θεωρίες βρίσκουν σε αυτήν το υπομόχλιό τους. Αλλεπάλληλες εμπειρίες δεν πέτυχαν να κλονίσουν αυτήν τη φοβερή χίμαιρα. Μάταια φιλόσοφοι και ιστορικοί προσπάθησαν να αποδείξουν τον παραλογισμό της..... Δεν τους ήταν εντούτοις δύσκολο να δείξουν ότι οι θεσμοί είναι γιοι των ιδεών, των αισθημάτων και των ηθών και ότι δεν αναμορφώνουμε τις ιδέες, τα αισθήματα και τα ήθη αναμορφώνοντας τους νόμους. Ένας λαός δεν επιλέγει σύμφωνα με τη βούληση του περισσότερο θεσμούς, απ' ό,τι επιλέγει το χρώμα των ματιών του ή των μαλλιών του. Οι θεσμοί και οι κυβερνήσεις αντιπροσωπεύουν το προϊόν της φυλής. Μακριά από το να είναι οι δημιουργοί μιας εποχής, είναι τα δημιουργήματα της. Οι λαοί δεν κυβερνούνται ανάλογα με τις ορέξεις τους της στιγμής, αλλά όπως το απαιτεί ο χαρακτήρας τους. Χρειάζονται ενίοτε αιώνες για να σχηματίσουν έναν πολιτικό θεσμό, και αιώνες για να τον αλλάξουν. Οι θεσμοί δεν έχουν καμιά έμφυτη αρετή δεν είναι ούτε καλοί ούτε άσχημοι καθαυτοί. Καλοί σε μια δεδομένη στιγμή για ένα δοσμένο λαό, μπορεί να είναι χείριστοι για έναν άλλο.
Ένας λαός, λοιπόν, δεν έχει καθόλου τη δύναμη να αλλάξει πραγματικά τους θεσμους του. Μπορεί ασφαλώς, με βίαιες επαναστάσεις, να αλλάξει το όνομα τους, αλλά η ουσία δεν αλλάζει. Τα ονόματα είναι ασήμαντες ετικέτες, τις οποίες ο ιστορικός, που μέριμνα του ειναι η αληθινή αξία των πραγμάτων, δεν πρέπει να υπολογίζει. Γι' αυτό, για παράδειγμα, η πιο δημοκρατική χώρα του κόσμου είναι η Αγγλία, που όμως υπόκειται σε ένα μοναρχικό πολίτευμα, ενώ οι ισπανο-αμερικανικές δημοκρατίες, που διοικούνται από δημοκρατικούς νόμους, υφίστανται τους πιο βαρείς δεσποτισμούς.Ο χαρακτήρας των λαών, και όχι οι κυβερνήσεις, καθορίζει τους προορισμούς τους. Επιχείρησα να αποδείξω αυτή την αλήθεια σε έναν προηγούμενο τόμο, στηριζόμενος πάνω σε κατηγορηματικά παραδείγματα.
Είναι,
λοιπόν, ένα παιδαριώδεςέργο, μια ανώφελη ρητορική άσκηση, να χάνει
κανείς το χρόνο του κατασκευάζοντας θεσμούς. Η ανάγκη και ο χρόνος
αναλαμβάνουν να τους επεξεργαστούν, όταν αφήνουμε να δράσουν αυτοί οι
δύο παράγοντες. Ο μεγάλος ιστορικός Macaulay δείχνει σε μια
παράγραφο που θα έπρεπε να την αποστηθίσουν οι πολιτικοί όλων των
λατινικών χωρών, ότι οι Αγγλοσάξονες ενεργούν με το συγκεκριμένο τρόπο.
Αφού εξηγεί τις ωφέλειες νόμων που, από την άποψη της καθαρής λογικής,
έμοιαζαν ένα χάος από παραλογισμούς και αντιφάσεις, συγκρίνει τις
δωδεκάδες νεκρών νόμων μέσα στους σπασμούς
των λατινογενών
λαών της Ευρώπης και της Αμερικής με αυτούς της Αγγλίας, και δείχνει
ότι αυτή η τελευταία δεν άλλαξε παρά πολύ αργά, τμηματικά, κάτω από την
επίδραση άμεσων αναγκών και ποτέ θεωρητικών ουλλογισμών. «Να μην ανησυχούν καθόλου για τη συμμετρία και να ανησυχούν πολύ για την ωφέλεια- να
μην αποβάλλουν ποτέ μια ανωμαλία μόνο επειδή είναι ανωμαλία- ποτέ να
μην καινοτομήσουν αν δεν είναι επειδή αισθάνονται μια ανησυχία, και τότε
να καινοτομήσουν ακριβώς αρκετά για να απαλλαγούν από την ανησυχία-
να μη διατυπώνουν ποτέ μια πρόταση πιο ευρεία από την ιδιαίτερη
περίπτωση στην οποία επεμβαίνουν θεραπευτικά- αυτοί είναι οι κανόνες
που, από τον καιρό του Ιωάννη μέχρι την εποχή της Βικτωρίας, έχουν
γενικά καθοδηγήσει τα βουλεύματα των διακοσίων πενήντα Κοινοβουλίων
μας».
Θα έπρεπε να πάρουμε έναν έναν τους νόμους, τους θεσμούς κάθε λαού, για να δείξουμε σε ποιο βαθμό είναι η έκφραση των αναγκών της φυλής τους, και δεν θα μπορούσαν γι' αυτόν το λόγο να μεταμορφωθούν βίαια. Μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε φιλοσοφικά, για παράδειγμα, πάνω στα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της συγκεντρωτικότητας- όμως, όταν βλέπουμε ένα λαό, συντεθειμένο από διαφορετικές φυλές, να θυσιάζει χίλια χρόνια προσπαθειών για να φτάσει σταδιακά σε αυτή τη συγκεντρωτικότητα, όταν διαπιστώνουμε ότι μια μεγάλη επανάσταση, που είχε για σκοπό να καταστρέψει όλους τους θεσμούς του παρελθόντος, αναγκάστηκε όχι μόνο να τη σεβαστεί, αλλά να τη διογκώσει επιπλέον, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτή είναι κόρη επιτακτικών αναγκών, επίσης ένας όρος ύπαρξης, και να οικτίρουμε το ανίσχυρο πνευματικό βεληνεκές των πολιτικών αντρών που συζητούν να την καταστρέψουν. Αν κατά τύχη η άποψη τους θριάμβευε, αυτή η επιτυχία θα ήταν το σημάδι μιας βαθιάς αναρχίας, που θα έφερνε άλλωστε πίσω σε μια καινούργια συγκεντρωτικότητα πιο βαριά από την παλιά.
Από αυτά που προηγούνται συμπεραίνουμε ότι δεν είναι στους θεσμούς που πρέπει να ψάξουμε το μέσο για να επιδράσουμε βαθιά στην ψυχή των μαζών. Κάποιες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, ευημερούν θαυμάσια με δημοκρατικούς θεσμούς, και άλλες, όπως οι ισπανο-αμερικανικές δημοκρατίες, φυτοζωούν μέσα στην πιο αξιοθρήνητη αναρχία παρά τους παρόμοιους θεσμούς. Αυτοί οι θεσμοί είναι το ίδιο ξένοι στο μεγαλείο των μεν, όσο και στην παρακμή των άλλων. Οι λαοί κυβερνιούνται με το χαρακτήρα τους, και όλοι οι θεσμοί που δεν είναι στενά εφαρμοσμένοι πάνω σε αυτόν το χαρακτήρα, δεν αντιπροσωπεύουν παρά ένα δανεικό ένδυμα, μια προσωρινή μεταμφίεση. Σίγουρα, αιματηροί πόλεμοι, βίαιες επαναστάσεις έγιναν και θα γίνουν ακόμα, για να επιβάλουν θεσμούς στους οποίους έχει αποδοθεί η υπερφυσική δύναμη να δημιουργούν την ευτυχία. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε, με μια έννοια, ότι οι θεσμοί επιδρούν στην ψυχή των μαζών, αφού προκαλούν παρόμοιες εξεγέρσεις. Όμως ξέρουμε ότι, στην πραγματικότητα, θριαμβευτές ή ηττημένοι, δεν διαθέτουν από μόνοι τους καμία αρετή. Κυνηγώντας την κατάκτηση τους, δεν κυνηγάμε, λοιπόν, παρά χίμαιρες.
5. Η παιδεία και η εκπαίδευση
Στην πρώτη θέση των κυρίαρχων ιδεών της εποχής μας βρίσκεται σήμερα η εξής: η παιδεία έχει ως βέβαιο αποτέλεσμα να βελτιώνει τους ανθρώπους και, επίσης, να τους κάνει ίσους. Από το γεγονός και μόνο της επανάληψης, αυτή η διαβεβαίωση κατέληξε να γίνει ένα από τα πιο ακλόνητα δόγματα της δημοκρατίας. Θα ήταν το ίδιο δύσκολο να πλήξουμε αυτά τώρα, όσο ήταν άλλοτε να πλήξουν αυτά της Εκκλησίας.
Όμως, ως προς αυτό το σημείο, όπως και ως προς πολλά άλλα, οι δημοκρατικές ιδέες βρίσκονται σε βαθιά ασυμφωνία με τα δεδομένα της ψυχολογίας και της εμπειρίας. Πολλοί έξοχοι φιλόσοφοι, ο Herbert Spencer ιδιαιτέρως, δεν δυσκολεύτηκαν πολύ για να δείξουν ότι η παιδεία δεν κάνει τον άνθρωπο ούτε πιο ηθικό ούτε πιο ευτυχισμένο, ότι δεν αλλάζει τα ένστικτα του και τα κληρονομικά του πάθη και ότι μπορεί, αν κατευθυνθεί άσχημα, να γίνει πολύ περισσότερο ολέθρια παρά ωφέλιμη. Οι στατιστικολόγοι ήρθαν να επιβεβαιώσουν αυτές τις απόψεις, λέγοντας μας ότι η εγκληματικότητα αυξάνει με τη γενίκευση της παιδείας, ή τουλάχιστο μιας ορισμένης παιδείας· ότι οι χειρότεροι εχθροί της κοινωνίας, οι αναρχικοί, στρατολογούνται συχνά ανάμεσα στους βραβευμένους των σχολείων. Ένας διακεκριμένος δικαστής, ο Μ. Adolphe Guillot, παρατηρούσε ότι υπολογίζονται σήμερα τρεις χιλιάδες κακοποιοί μορφωμένοι έναντι χιλίων αμόρφωτων, και ότι, μέσα σε πενήντα χρόνια, οι εγκληματίες έχουν περάσει από διακόσιους είκοσι επτά, για εκατό χιλιάδες κατοίκους, σε πεντακόσιους πενήντα δύο, που είναι μια αύξηση της τάξης του 133%. Παρατήρησε επίσης, μαζί με τους συναδέλφους του, ότι η εγκληματικότητα προχωρεί κυρίως στους νέους ανθρώπους, για τους οποίους το δωρεάν σχολείο έχει υποκαταστήσει την ιξουσία.
Κανείς, σίγουρα, δεν υποστήριξε ποτέ ότι η παιδεία που κατευθύνεται σωστά δεν μπορεί να δώσει πρακτικά αποτελέσματα πολύ ωφέλιμα, αν όχι για να προαγάγει την ηθικότητα, τουλάχιστο για να αναπτύξει τις επαγγελματικές δεξιότητες. Δυστυχώς οι λατινογενείς λαοί, κυρίως εδώ και τριάντα χρόνια, έχουν βασίσει το εκπαιδευτικό τους σύστημα πάνω σε αρχές πολύ ελλιπείς και, παρά τις παρατηρήσεις έξοχων πνευμάτων, εμμένουν στις οικτρές τους πλάνες. Ο ίδιος, σε διάφορα έργα, έχω δείξει ότι, η σημερινή μας εκπαίδευση, μεταμορφώνει σε εχθρούς της κοινωνίας έναν μεγάλο αριθμό από αυτούς που την έχουν λάβει, και στρατολογεί πολλούς οπαδούς για τις χειρότερες μορφές του Σοσιαλισμού.
Ο πρώτος κίνδυνος αυτής της εκπαίδευσης -που πολύ ορθά τη χαρακτηρίζουν λατινική- είναι ότι στηρίζεται πάνω σε μια θεμελιώδη ψυχολογική πλάνη: να φαντάζεται ότι η αποστήθιση των εγχειριδίων αναπτύσσει τη διάνοια. Επομένως, πασχίζει κανείς να τα μάθει όσο το δυνατόν καλύτερα· και, από το κατώτερο σχολείο ώς το διδακτορικό ή την υφηγεσία, ο νέος άνθρωπος δεν κάνει άλλο από το να καταπίνει το περιεχόμενο των βιβλίων, δίχως να ασκεί ποτέ την κρίση του και την πρωτοβουλία του. Η παιδεία, γι' αυτόν, συνίσταται στο να απαγγέλει και να υπακούει. «Να μαθαίνουμε μαθήματα, να ξέρουμε απ' έξω μια γραμματική ή μια σύνοψη, να επαναλαμβάνουμε καλά, να μιμούμαστε καλά», έγραφε ένας παλιός υπουργός της δημόσιας Παιδείας, ο M. Jules Simon, και συμπλήρωνε: «Μια ευχάριστη εκπαίδευση, όπου κάθε προσπάθεια είναι μια πράξη πίστης ενώπιον του αλάνθαστου του δασκάλου, και δεν καταλήγει παρά στο να μας μειώνει και να μας κάνει ανίσχυρους».
Αν αυτή η εκπαίδευση δεν ήταν παρά ανώφελη, θα μπορούσαμε να περιοριστούμε στο να οικτίρουμε τα δυστυχισμένα παιδιά, στα οποία, αντί για τόσα απαραίτητα πράγματα, προτιμούν να διδάσκουν τη γενεαλογία των γιων του Κλοθάριου, τις μάχες της Νευστρίας και της Αυστρασίας ή ζωολογικές ταξινομήσεις· όμως, αυτή παρουσιάζει τον πολύ σοβαρότερο κίνδυνο να εμπνέει σε αυτόν που την έχει λάβει μια βίαιη αποστροφή για την κατάσταση στην οποία έχει γεννηθεί, και την έντονη επιθυμία να βγει από αυτήν. Ο εργάτης δεν θέλει πια να μείνει εργάτης, ο χωρικός δεν θέλει πια να είναι χωρικός, και ο τελευταίος των αστών δεν βλέπει για τους γιους του άλλη πιθανή σταδιοδρομία από τα καθήκοντα τα μισθωμένα από την Πολιτεία. Αντί να προετοιμάζει ανθρώπους για τη ζωή, το σχολείο δεν τους προετοιμάζει παρά για δημόσιες υπηρεσίες, όπου η επιτυχία δεν απαιτεί καμία λάμψη πρωτοβουλίας. Στο βάθος της κοινωνικής κλίμακας δημιουργεί αυτούς τους στρατούς των προλετάριων, που είναι δυσαρεστημένοι από το είδος τους και πάντα έτοιμοι για επανάσταση· στο πάνω μέρος, η επιπόλαιη αστική μας τάξη, ταυτόχρονα σκεπτικίστρια και εύπιστη, εμφορούμενη από μια προληπτική εμπιστοσύνη στο κράτος πρόνοιας, το οποίο, όμως, το ψέγει ασταμάτητα, κατηγορώντας πάντα την κυβέρνηση για τα δικά της λάθη και ανίκανη να επιχειρήσει οτιδήποτε δίχως τη μεσολάβηση της εξουσίας.
Το κράτος, που παράγει με εγχειρίδια όλα αυτά τα διπλώματα, δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει από αυτά παρά έναν μικρό αριθμό, και αφήνει αναγκαστικά τους άλλους χωρίς απασχόληση. Πρέπει, λοιπόν, να υποτάσσεται στο να τρέφει τους πρώτους και να έχει για εχθρούς τους δεύτερους. Από το ψηλότερο στο χαμηλότερο σημείο της κοινωνικής πυραμίδας, το φοβερό πλήθος των διπλωμάτων πολιορκεί σήμερα τις καριέρες. Ένας έμπορος μπορεί πολύ δύσκολα να βρει έναν πράκτορα για να πάει να τον αντιπροσωπεύσει στις αποικίες, όμως χιλιάδες υποψήφιοι εκλιπαρούν για τις πιο ταπεινές δημόσιες θέσεις. Ο νομός της Σεν αριθμεί μόνος του είκοσι χιλιάδες δασκάλους και δασκάλες δίχως απασχόληση, και οι οποίοι, περιφρονώντας τους αγρούς και το εργοστάσιο, απευθύνονται στο κράτος για να ζήσουν. Καθώς ο αριθμός των εκλεκτών περιορίστηκε, αυτός των δυσαρεστημένων είναι κατ' ανάγκην τεράστιος. Αυτοί οι τελευταίοι είναι έτοιμοι για όλες τις επαναστάσεις, όποιοι και αν είναι οι αρχηγοί τους και ο σκοπός που επιδιώκεται. Η απόκτηση γνώσεων που δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι ένα σίγουρο μέσο για να γίνει ο άνθρωπος επαναστάτης. [Αυτό δεν είναι άλλωστε ένα φαινόμενο ιδιαίτερο στους λατινογενείς λαούς; το παρατηρεί κανείς επίσης στην Κίνα, χώρα που διοικείται ομοίως από μια σταθερή ιεραρχία μανδαρίνων, και όπου το αξίωμα του μανδαρίνου αποκτάται επίσης με διαγωνισμούς, των οποίων η μόνη δοκιμασία είναι η ατάραχη απαγγελία χοντρών εγχειριδίων. Ο στρατός των μορφωμένων δίχως εργασία θεωρείται σήμερα στην Κίνα μια αληθινή εθνική μάστιγα. Το ίδιο και στην Ινδία, όπου, από τότε που οι Αγγλοι άνοιξαν τα σχολεία, όχι για να μορφώσουν, όπως στην Αγγλία, αλλά απλώς για να εκπαιδεύσουν τους ιθαγενείς, σχηματίστηκε μια ιδιαίτερη τάξη μορφωμένων, οι Μπάμπους, οι οποίοι, επειδή δεν μπορούν να αποκτήσουν μια σουν, μια θέση, γίνονται αδιάλλακτοι εχθροί της αγγλικής ισχύος. Σε όλους τους Μπάμπους, εφοδιασμένους ή όχι με εργασία, το πρώτο αποτέλεσμα της εκπαίδευσης υπήρξε να μειωθεί εξαιρετικά το επίπεδο της ηθικότητας τους. Επέμεινα πολύ πάνω σε αυτό το σημείο στο βιβλίο μου "Οι Πολιτισμοί της Ινδίας". Όλοι οι συγγραφείς που έχουν επισκεφθεί τη μεγάλη χερσόνησο το έχουν επίσης διαπιστώσει].
Είναι προφανώς πολύ αργά για να αναπλεύσουμε σε ένα τέτοιο ρεύμα Μόνο η εμπειρία, τελευταία παιδαγωγός των λαών, θα αναλάβει να μας φανερώσει το λάθος μας. Μόνο αυτή θα μπορέσει να αποδείξει την ανάγκη να αντικαταστήσουμε τα μυσαρά εγχειρίδια μας, τους οικτρούς διαγωνισμούς μας με μια επαγγελματική εκπαίδευση, ικανή να φέρει τους νέους πίσω στους αγρούς, στα εργοστάσια, στις αποικιακές επιχειρήσεις, που σήμερα είναι εγκαταλελειμμένες.
Αυτή η επαγγελματική εκπαίδευση, που την επικαλούνται τώρα όλα τα φωτεινά πνεύματα, υπήρξε αυτή που έλαβαν στο παρελθόν οι γονείς μας, και την οποία, οι λαοί που σήμερα κυριαρχούν στον κόσμο, μπόρεσαν να διατηρήσουν με τη βούληση τους, την πρωτοβουλία τους, το επιχειρηματικό τους πνεύμα. Μέσα σε περιφανείς σελίδες, από τις οποίες θα αντιγράψω αργότερα τις κύριες παραγράφους, ο Taine έδειξε ξεκάθαρα ότι η εκπαίδευση μας στο παρελθόν ήταν σχεδόν αυτό που είναι σήμερα η αγγλική ή αμερικανική εκπαίδευση, και, με μια αξιοσημείωτη σύγκριση του λατινικού και του αγγλοσαξονικού συστήματος, μας κάνει να δούμε καθαρά τις συνέπειες των δύο μεθόδων.
Θα μπορούσε ίσως κάποιος να δεχτεί όλα τα μειονεκτήματα της κλασικής μας εκπαίδευσης, ακόμα κι αν αυτή δεν δημιουργούσε άλλο από έκπτωτους και δυσαρεστημένους, αν η επιφανειακή απόκτηση τόσων γνώσεων, η τέλεια αποστήθιση τόσων εγχειριδίων, ανύψωναν το επίπεδο της διάνοιας. Πετυχαίνει όμως πράγματι αυτό το αποτέλεσμα; Όχι, αλίμονο! Η κρίση, η εμπειρία, η πρωτοβουλία, ο χαρακτήρας είναι προϋποθέσεις επιτυχίας στη ζωή, και δεν είναι μέσα στα βιβλία που τις μαθαίνουμε. Τα βιβλία είναι λεξικά, χρήσιμα να τα συμβουλεύεται κανείς, από τα οποία όμως είναι τελείως ανώφελο να εναποθηκεύουμε στο κεφάλι μεγάλα αποσπάσματα.
Πώς η επαγγελματική εκπαίδευση μπορεί να αναπτύξει τη διάνοια σε ένα μέτρο που διαφεύγει τελείως από την κλασική εκπαίδευση. Ο Taine το έδειξε πολύ καλά στις επόμενες γραμμές:
"Οι ιδέες δεν διαμορφώνονται παρά μέσα στο φυσικό και κανονικό τους περιβάλλον, αυτό που κάνει να βλαστάνει η φύτρα τους είναι οι αναρίθμητες δυνατές εντυπώσεις που ο νέος άνθρωπος λαμβάνει καθημερινά στο εργοστάσιο, μέσα στο ορυχείο, στο δικαστήριο, στις σπουδές, πάνω στο κρηπίδωμα, στο νοσοκομείο, με τη θέα των εργαλείων, των υλικών και των επιχειρήσεων, με την παρουσία των υπαλλήλων, των εργατών, μπρος στην εργασία, στο έργο που έγινε καλό ή άσχημο, δαπανηρό ή επικερδές: να οι μικρές ιδιαίτερες αντιλήψεις των ματιών, του αφτιού, των χεριών και, ακόμα, της όσφρησης, που, καθώς προσλαμβάνονται ακούσια και αφομοιώνονται αθόρυβα, οργανώνονται μέσα του για να του εμπνεύσουν αργά ή γρήγορα αυτόν τον καινούργιο συνδυασμό, την απλοποίηση, την οικονομία, την τελειοποίηση ή την εφεύρεση. Απ' όλες αυτές τις πολύτιμες επαφές, απ' όλα αυτά τα αφομοιώσιμα και απαραίτητα στοιχεία, ο νεαρός Γάλλος είναι στερημένος, και ακριβώς στη διάρκεια της γόνιμης ηλικίας: επί επτά ή οκτώ χρόνια είναι απομονωμένος μέσα σε ένα σχολείο, μακριά από την άμεση και προσωπική εμπειρία, που θα του έδινε την ακριβή και ζωντανή ιδέα των πραγμάτων, των ανθρώπων και των διάφορων τρόπων να τους χειρίζεσαι".
Τουλάχιστον εννέα στους δέκα έχουν χάσει το χρόνο και τον κόπο τους, πολλά χρόνια από τη ζωή τους, και χρόνια παραγωγικά, σημαντικά ή ακόμα και αποφασιστικά: υπολογίστε κατ' αρχάς το μισό ή τα δύο τρίτα από αυτούς που παρουσιάζονται στις εξετάσεις, θέλω να πω τους αποκλεισμένους· ακολούθως, από αυτούς που έγιναν δεκτοί, που προβιβάστηκαν, που πήραν πτυχίο και δίπλωμα, ακόμα το μισό ή τα δύο τρίτα, θέλω να πω τους αποκαμωμένους. Τους ζήτησαν πολλά, απαιτώντας ότι εκείνη την ημέρα, πάνω σε μια καρέκλα ή μπροστά σε ένα τραπέζι, θα γίνονταν, επί δύο ώρες και για μια ομάδα επιστημών, ζωντανά ευρετήρια όλης της ανθρώπινης γνώσης- πράγματι, υπήρξαν αυτό, ή σχεδόν αυτό, εκείνη την ημέρα, επί δύο ώρες· όμως, ένα μήνα αργότερα, δεν είναι πια αυτό· δεν θα μπορούσαν να αντέξουν εκ νέου την εξέταση· τα αποκτήματα τους, πολυάριθμα και πολύ βαριά, γλιστρούν αδιάκοπα έξω από το πνεύμα τους, και δεν αποκτούν πια καινούργια. Η πνευματική τους ζωηρότητα έχει υποχωρήσει· το γόνιμο σφρίγος έχει εξαντληθεί· ο ώριμος άνθρωπος εμφανίζεται, και, συχνά, είναι ο κατεστραμμένος άνθρωπος. Αυτός, κόσμιος, παντρεμένος, υποταγμένος να γυρίζει σε κύκλο, και αδιάκοπα μέσα στον ίδιο κύκλο, οχυρώνεται μέσα στο στενό γραφείο του- το κατέχει ακριβώς, τίποτα πέραν αυτού. Αυτή είναι η μέση παραγωγή· σίγουρα οι εισπράξεις δεν αντισταθμίζουν τα έξοδα. Στην Αγγλία και την Αμερική, ή, όπως άλλοτε πριν το 1789 στη Γαλλία, χρησιμοποιούν την αντίστροφη μέθοδο, και η απόδοση που επιτυγχάνεται είναι ίδια ή ανώτερη.
Ο επιφανής ιστορικός μάς δείχνει στη συνέχεια τη διαφορά του δικού μας συστήματος με αυτό των Αγγλοσαξόνων. Σε αυτούς η διδασκαλία δεν προέρχεται από το βιβλίο αλλά από το ίδιο το πράγμα. Ο μηχανικός, για παράδειγμα, επειδή μορφώνεται μέσα σε ένα εργαστήριο και ποτέ μέσα σε ένα σχολείο, καθένας μπορεί να φτάσει ακριβώς στο βαθμό που επιτρέπει η νόηση του, εργάτης ή αρχιτεχνίτης αν είναι ανίκανος να πάει πιο μακριά, μηχανικός αν οι δεξιότητες του το επιτρέπουν. Εκεί υπάρχει μια μέθοδος διαφορετικά δημοκρατική και ωφέλιμη για την κοινωνία, από το να κάνουν να εξαρτάται όλη η καριέρα ενός ατόμου από ένα διαγωνισμό κάποιων ωρών που τον υφίσταται στα δεκαοκτώ ή είκοσι χρόνια.
"Στο νοσοκομείο, μέσα στο ορυχείο, μέσα στο εργοστάσιο, κοντά στον αρχιτέκτονα, κοντά στον άνθρωπο του νόμου, ο μαθητής, που έχει γίνει δεκτός πολύ νέος, κάνει τη μαθητεία του, και την εξάσκηση του, σχεδόν όπως σε εμάς ένας κληρικός στη μελέτη του ή ένας νεαρός ζωγράφος στο ατελιέ του. Προηγουμένως, και προτού να εισαχθεί, έχει μπορέσει να παρακολουθήσει κάποια σειρά παραδόσεων γενική και συνοψιστική, προκειμένου να έχει ένα πλαίσιο απολύτως έτοιμο για να τοποθετήσει εκεί τις παρατηρήσεις που πρόκειται να κάνει σε λίγο. Εν τω μεταξύ, όταν εισαχθεί υπάρχουν, πολύ συχνά, κάποια τεχνικά μαθήματα που θα μπορέσει να παρακολουθήσει στις ελεύθερες ώρες του, προκειμένου να συναρμολογήσει βαθμηδόν τις καθημερινές παρατηρήσεις που κάνει. Κάτω από έναν τέτοιο θεσμό η πρακτική ικανότητα αναπτύσσεται και εξελίσσεται από μόνη της, ακριβώς στο βαθμό που το επιτρέπουν οι δεξιότητες του μαθητή, και στην κατεύθυνση που αρμόζει, ανάλογα με τη μελλοντική του ασχολία, ανάλογα με το ιδιαίτερο έργο στο οποίο, ήδη από το παρόν, θέλει να προσαρμοστεί. Με αυτόν τον τρόπο, στην Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο νέος άνθρωπος κατορθώνει γρήγορα να αντλήσει από τον εαυτό του όλα όσα αυτός διαθέτει. Από τα είκοσι πέντε χρόνια, και πολύ πιο νωρίς, αν δεν του λείπουν η υπόσταση και τα κεφάλαια, αυτός είναι όχι μόνο ένας χρήσιμος εκτελεστής, αλλά ακόμα ένας αυθόρμητος εργολάβος, όχι μόνο ένα τροχίασμα αλλά επί πλέον ένας κινητήρας. Στη Γαλλία, όπου επικράτησε η αντίστροφη μέθοδος και, σε κάθε γενιά, γίνεται περισσότερο κινεζική, το σύνολο των χαμένων δυνάμεων είναι τεράστιο".
Και ο μεγάλος φιλόσοφος φτάνει στο ακόλουθο συμπέρασμα, πάνω στην αυξανόμενη ασυμβατότητα της λατινικής μας εκπαίδευσης και της ζωής:
"Στα τρία επίπεδα της εκπαίδευσης, για τα παιδιά, τους εφήβους και τους νέους, η θεωρητική και σχολική προετοιμασία πάνω σε θρανία, από βιβλία, έχει παραταθεί και υπερφορτωθεί, εν όψει των εξετάσεων, του βαθμού, του διπλώματος και του πτυχίου, εν όψει αυτών μονάχα, και με τα χειρότερα μέσα, με την εφαρμογή ενός θεσμού αντιφυσικού και αντικοινωνικού, με την υπερβολική καθυστέρηση της πρακτικής μαθητείας, με το οικοτροφείο, με την τεχνητή εξάσκηση και τη μηχανική πλήρωση, με την υπερκόπωση, δίχως σκέψη για το χρόνο που θα ακολουθήσει, για την ενήλικη ζωή και για τα αντρικά καθήκοντα ηου ο άνθρωπος θα ασκήσει· αφαίρεση που έγινε από τον πραγματικό κόσμο, όπου θα πέσει σε λίγο ο νέος άνθρωπος, από την περιβάλλουσα κοινωνία, στην οποία πρέπει να τον προσαρμόσει ή να τον παραχωρήσει πρόωρα, από την ανθρώπινη σύγκρουση, όπου, για να υπερασπιστεί τον εαυτό του και να κρατηθεί όρθιος, πρέπει να είναι, προηγουμένως, εξοπλισμένος, οπλισμένος, εξασκημένος, σκληραγωγημένος. Αυτόν τον απαραίτητο εξοπλισμό, αυτό το απόκτημα, τοπίο σημαντικό από όλα τα άλλα, αυτή τη σταθερότητα της ορθοφροσύνης, της βούλησης και των νεύρων, τα σχολεία μας δεν του την παρέχουν, αλλά ακριβώς το αντίθετο: πολύ μακριά από το να τον εξοπλίζουν, τον αφοπλίζουν για την προσεχή και οριστική του κατάσταση. Φεύγοντας, η είσοδος του μέσα στον κόσμο και τα πρώτα του βήματα μέσα στο πεδίο της πρακτικής δράσης δεν είναι, πολύ συχνά, παρά μια ακολουθία οδυνηρών πτώσεων μένει από αυτές μωλωπισμένος και, για πολύ καιρό, ζαρωμένος, ενίοτε μόνιμα σακάτης. Είναι μια σκληρή και επικίνδυνη δοκιμασία -εκεί η ηθική και πνευματική ισορροπία φθείρεται και διατρέχει τον κίνδυνο να μην αποκατασταθεί, η απομυθοποίηση έχει έρθει, πολύ απότομη και πολύ ολοκληρωτική· οι απάτες υπήρξαν πολύ μεγάλες και οι απογοητεύσεις πολύ δυνατές" [Taine, Το Σύγχρονο Πολίτευμα, τ. II, 1894. Αυτές οι σελίδες είναι σχεδόν οι τελευταίες που έγραψε ο Taine. Συνοψίζουν θαυμάσια τα αποτελέσματα της μακράς εμπειρίας του. Η εκπαίδευση είναι το μόνο μας μέσο για να επιδράσουμε λίγο στην ψυχή ενός λαού. Είναι βαθιά λυπηρό ότι, σχεδόν κανείς στη Γαλλία, δεν μπορεί να καταλάβει τι φοβερό στοιχείο παρακμής συνιστά η σύγχρονη παιδεία μας. Αντί να εξυψώνει τη νεολαία, την ταπεινώνει και τη διαστρέφει].
Απομακρυνθήκαμε, σε αυτά που προηγήθηκαν, από την ψυχολογία των μαζών; Σίγουρα όχι. Για να καταλάβουμε τις ιδέες, τις πεποιθήσεις που φυτρώνουν εκεί σήμερα και θα ανθίσουν αύριο, πρέπει να γνωρίζουμε πώς προετοιμάστηκε το έδαφος. Η παιδεία, που παρέχεται στη νεολαία μιας χώρας, επιτρέπει να προεικάσουμε λίγο το πεπρωμένο αυτής της χώρας. Η εκπαίδευση της σύγχρονης γενιάς δικαιολογεί τις πιο μελαγχολικές προβλέψεις. Είναι εν μέρει με την παιδεία και την εκπαίδευση που βελτιώνεται ή διαφθείρεται η ψυχή των μαζών. Ήταν, λοιπόν, απαραίτητο να δείξουμε πώς την έχει διαμορφώσει το σύγχρονο σύστημα, και πως η μάζα των αδιάφορων και των ουδέτερων έχει προοδευτικά γίνει ένας τεράστιος στρατός από δυσαρεστημένους έτοιμος να ακολούθησε, όλες τις υποβολές των ουτοπιστών και των ψευδορητόρων. Το σχολείο πλάθει σήμερα δυσαρεστημένους και αναρχικούς, και προετοιμάζει για τους λατινογενείς λαούς τις ώρες της παρακμής.
Θα έπρεπε να πάρουμε έναν έναν τους νόμους, τους θεσμούς κάθε λαού, για να δείξουμε σε ποιο βαθμό είναι η έκφραση των αναγκών της φυλής τους, και δεν θα μπορούσαν γι' αυτόν το λόγο να μεταμορφωθούν βίαια. Μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε φιλοσοφικά, για παράδειγμα, πάνω στα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της συγκεντρωτικότητας- όμως, όταν βλέπουμε ένα λαό, συντεθειμένο από διαφορετικές φυλές, να θυσιάζει χίλια χρόνια προσπαθειών για να φτάσει σταδιακά σε αυτή τη συγκεντρωτικότητα, όταν διαπιστώνουμε ότι μια μεγάλη επανάσταση, που είχε για σκοπό να καταστρέψει όλους τους θεσμούς του παρελθόντος, αναγκάστηκε όχι μόνο να τη σεβαστεί, αλλά να τη διογκώσει επιπλέον, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτή είναι κόρη επιτακτικών αναγκών, επίσης ένας όρος ύπαρξης, και να οικτίρουμε το ανίσχυρο πνευματικό βεληνεκές των πολιτικών αντρών που συζητούν να την καταστρέψουν. Αν κατά τύχη η άποψη τους θριάμβευε, αυτή η επιτυχία θα ήταν το σημάδι μιας βαθιάς αναρχίας, που θα έφερνε άλλωστε πίσω σε μια καινούργια συγκεντρωτικότητα πιο βαριά από την παλιά.
Από αυτά που προηγούνται συμπεραίνουμε ότι δεν είναι στους θεσμούς που πρέπει να ψάξουμε το μέσο για να επιδράσουμε βαθιά στην ψυχή των μαζών. Κάποιες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, ευημερούν θαυμάσια με δημοκρατικούς θεσμούς, και άλλες, όπως οι ισπανο-αμερικανικές δημοκρατίες, φυτοζωούν μέσα στην πιο αξιοθρήνητη αναρχία παρά τους παρόμοιους θεσμούς. Αυτοί οι θεσμοί είναι το ίδιο ξένοι στο μεγαλείο των μεν, όσο και στην παρακμή των άλλων. Οι λαοί κυβερνιούνται με το χαρακτήρα τους, και όλοι οι θεσμοί που δεν είναι στενά εφαρμοσμένοι πάνω σε αυτόν το χαρακτήρα, δεν αντιπροσωπεύουν παρά ένα δανεικό ένδυμα, μια προσωρινή μεταμφίεση. Σίγουρα, αιματηροί πόλεμοι, βίαιες επαναστάσεις έγιναν και θα γίνουν ακόμα, για να επιβάλουν θεσμούς στους οποίους έχει αποδοθεί η υπερφυσική δύναμη να δημιουργούν την ευτυχία. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε, με μια έννοια, ότι οι θεσμοί επιδρούν στην ψυχή των μαζών, αφού προκαλούν παρόμοιες εξεγέρσεις. Όμως ξέρουμε ότι, στην πραγματικότητα, θριαμβευτές ή ηττημένοι, δεν διαθέτουν από μόνοι τους καμία αρετή. Κυνηγώντας την κατάκτηση τους, δεν κυνηγάμε, λοιπόν, παρά χίμαιρες.
5. Η παιδεία και η εκπαίδευση
Στην πρώτη θέση των κυρίαρχων ιδεών της εποχής μας βρίσκεται σήμερα η εξής: η παιδεία έχει ως βέβαιο αποτέλεσμα να βελτιώνει τους ανθρώπους και, επίσης, να τους κάνει ίσους. Από το γεγονός και μόνο της επανάληψης, αυτή η διαβεβαίωση κατέληξε να γίνει ένα από τα πιο ακλόνητα δόγματα της δημοκρατίας. Θα ήταν το ίδιο δύσκολο να πλήξουμε αυτά τώρα, όσο ήταν άλλοτε να πλήξουν αυτά της Εκκλησίας.
Όμως, ως προς αυτό το σημείο, όπως και ως προς πολλά άλλα, οι δημοκρατικές ιδέες βρίσκονται σε βαθιά ασυμφωνία με τα δεδομένα της ψυχολογίας και της εμπειρίας. Πολλοί έξοχοι φιλόσοφοι, ο Herbert Spencer ιδιαιτέρως, δεν δυσκολεύτηκαν πολύ για να δείξουν ότι η παιδεία δεν κάνει τον άνθρωπο ούτε πιο ηθικό ούτε πιο ευτυχισμένο, ότι δεν αλλάζει τα ένστικτα του και τα κληρονομικά του πάθη και ότι μπορεί, αν κατευθυνθεί άσχημα, να γίνει πολύ περισσότερο ολέθρια παρά ωφέλιμη. Οι στατιστικολόγοι ήρθαν να επιβεβαιώσουν αυτές τις απόψεις, λέγοντας μας ότι η εγκληματικότητα αυξάνει με τη γενίκευση της παιδείας, ή τουλάχιστο μιας ορισμένης παιδείας· ότι οι χειρότεροι εχθροί της κοινωνίας, οι αναρχικοί, στρατολογούνται συχνά ανάμεσα στους βραβευμένους των σχολείων. Ένας διακεκριμένος δικαστής, ο Μ. Adolphe Guillot, παρατηρούσε ότι υπολογίζονται σήμερα τρεις χιλιάδες κακοποιοί μορφωμένοι έναντι χιλίων αμόρφωτων, και ότι, μέσα σε πενήντα χρόνια, οι εγκληματίες έχουν περάσει από διακόσιους είκοσι επτά, για εκατό χιλιάδες κατοίκους, σε πεντακόσιους πενήντα δύο, που είναι μια αύξηση της τάξης του 133%. Παρατήρησε επίσης, μαζί με τους συναδέλφους του, ότι η εγκληματικότητα προχωρεί κυρίως στους νέους ανθρώπους, για τους οποίους το δωρεάν σχολείο έχει υποκαταστήσει την ιξουσία.
Κανείς, σίγουρα, δεν υποστήριξε ποτέ ότι η παιδεία που κατευθύνεται σωστά δεν μπορεί να δώσει πρακτικά αποτελέσματα πολύ ωφέλιμα, αν όχι για να προαγάγει την ηθικότητα, τουλάχιστο για να αναπτύξει τις επαγγελματικές δεξιότητες. Δυστυχώς οι λατινογενείς λαοί, κυρίως εδώ και τριάντα χρόνια, έχουν βασίσει το εκπαιδευτικό τους σύστημα πάνω σε αρχές πολύ ελλιπείς και, παρά τις παρατηρήσεις έξοχων πνευμάτων, εμμένουν στις οικτρές τους πλάνες. Ο ίδιος, σε διάφορα έργα, έχω δείξει ότι, η σημερινή μας εκπαίδευση, μεταμορφώνει σε εχθρούς της κοινωνίας έναν μεγάλο αριθμό από αυτούς που την έχουν λάβει, και στρατολογεί πολλούς οπαδούς για τις χειρότερες μορφές του Σοσιαλισμού.
Ο πρώτος κίνδυνος αυτής της εκπαίδευσης -που πολύ ορθά τη χαρακτηρίζουν λατινική- είναι ότι στηρίζεται πάνω σε μια θεμελιώδη ψυχολογική πλάνη: να φαντάζεται ότι η αποστήθιση των εγχειριδίων αναπτύσσει τη διάνοια. Επομένως, πασχίζει κανείς να τα μάθει όσο το δυνατόν καλύτερα· και, από το κατώτερο σχολείο ώς το διδακτορικό ή την υφηγεσία, ο νέος άνθρωπος δεν κάνει άλλο από το να καταπίνει το περιεχόμενο των βιβλίων, δίχως να ασκεί ποτέ την κρίση του και την πρωτοβουλία του. Η παιδεία, γι' αυτόν, συνίσταται στο να απαγγέλει και να υπακούει. «Να μαθαίνουμε μαθήματα, να ξέρουμε απ' έξω μια γραμματική ή μια σύνοψη, να επαναλαμβάνουμε καλά, να μιμούμαστε καλά», έγραφε ένας παλιός υπουργός της δημόσιας Παιδείας, ο M. Jules Simon, και συμπλήρωνε: «Μια ευχάριστη εκπαίδευση, όπου κάθε προσπάθεια είναι μια πράξη πίστης ενώπιον του αλάνθαστου του δασκάλου, και δεν καταλήγει παρά στο να μας μειώνει και να μας κάνει ανίσχυρους».
Αν αυτή η εκπαίδευση δεν ήταν παρά ανώφελη, θα μπορούσαμε να περιοριστούμε στο να οικτίρουμε τα δυστυχισμένα παιδιά, στα οποία, αντί για τόσα απαραίτητα πράγματα, προτιμούν να διδάσκουν τη γενεαλογία των γιων του Κλοθάριου, τις μάχες της Νευστρίας και της Αυστρασίας ή ζωολογικές ταξινομήσεις· όμως, αυτή παρουσιάζει τον πολύ σοβαρότερο κίνδυνο να εμπνέει σε αυτόν που την έχει λάβει μια βίαιη αποστροφή για την κατάσταση στην οποία έχει γεννηθεί, και την έντονη επιθυμία να βγει από αυτήν. Ο εργάτης δεν θέλει πια να μείνει εργάτης, ο χωρικός δεν θέλει πια να είναι χωρικός, και ο τελευταίος των αστών δεν βλέπει για τους γιους του άλλη πιθανή σταδιοδρομία από τα καθήκοντα τα μισθωμένα από την Πολιτεία. Αντί να προετοιμάζει ανθρώπους για τη ζωή, το σχολείο δεν τους προετοιμάζει παρά για δημόσιες υπηρεσίες, όπου η επιτυχία δεν απαιτεί καμία λάμψη πρωτοβουλίας. Στο βάθος της κοινωνικής κλίμακας δημιουργεί αυτούς τους στρατούς των προλετάριων, που είναι δυσαρεστημένοι από το είδος τους και πάντα έτοιμοι για επανάσταση· στο πάνω μέρος, η επιπόλαιη αστική μας τάξη, ταυτόχρονα σκεπτικίστρια και εύπιστη, εμφορούμενη από μια προληπτική εμπιστοσύνη στο κράτος πρόνοιας, το οποίο, όμως, το ψέγει ασταμάτητα, κατηγορώντας πάντα την κυβέρνηση για τα δικά της λάθη και ανίκανη να επιχειρήσει οτιδήποτε δίχως τη μεσολάβηση της εξουσίας.
Το κράτος, που παράγει με εγχειρίδια όλα αυτά τα διπλώματα, δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει από αυτά παρά έναν μικρό αριθμό, και αφήνει αναγκαστικά τους άλλους χωρίς απασχόληση. Πρέπει, λοιπόν, να υποτάσσεται στο να τρέφει τους πρώτους και να έχει για εχθρούς τους δεύτερους. Από το ψηλότερο στο χαμηλότερο σημείο της κοινωνικής πυραμίδας, το φοβερό πλήθος των διπλωμάτων πολιορκεί σήμερα τις καριέρες. Ένας έμπορος μπορεί πολύ δύσκολα να βρει έναν πράκτορα για να πάει να τον αντιπροσωπεύσει στις αποικίες, όμως χιλιάδες υποψήφιοι εκλιπαρούν για τις πιο ταπεινές δημόσιες θέσεις. Ο νομός της Σεν αριθμεί μόνος του είκοσι χιλιάδες δασκάλους και δασκάλες δίχως απασχόληση, και οι οποίοι, περιφρονώντας τους αγρούς και το εργοστάσιο, απευθύνονται στο κράτος για να ζήσουν. Καθώς ο αριθμός των εκλεκτών περιορίστηκε, αυτός των δυσαρεστημένων είναι κατ' ανάγκην τεράστιος. Αυτοί οι τελευταίοι είναι έτοιμοι για όλες τις επαναστάσεις, όποιοι και αν είναι οι αρχηγοί τους και ο σκοπός που επιδιώκεται. Η απόκτηση γνώσεων που δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι ένα σίγουρο μέσο για να γίνει ο άνθρωπος επαναστάτης. [Αυτό δεν είναι άλλωστε ένα φαινόμενο ιδιαίτερο στους λατινογενείς λαούς; το παρατηρεί κανείς επίσης στην Κίνα, χώρα που διοικείται ομοίως από μια σταθερή ιεραρχία μανδαρίνων, και όπου το αξίωμα του μανδαρίνου αποκτάται επίσης με διαγωνισμούς, των οποίων η μόνη δοκιμασία είναι η ατάραχη απαγγελία χοντρών εγχειριδίων. Ο στρατός των μορφωμένων δίχως εργασία θεωρείται σήμερα στην Κίνα μια αληθινή εθνική μάστιγα. Το ίδιο και στην Ινδία, όπου, από τότε που οι Αγγλοι άνοιξαν τα σχολεία, όχι για να μορφώσουν, όπως στην Αγγλία, αλλά απλώς για να εκπαιδεύσουν τους ιθαγενείς, σχηματίστηκε μια ιδιαίτερη τάξη μορφωμένων, οι Μπάμπους, οι οποίοι, επειδή δεν μπορούν να αποκτήσουν μια σουν, μια θέση, γίνονται αδιάλλακτοι εχθροί της αγγλικής ισχύος. Σε όλους τους Μπάμπους, εφοδιασμένους ή όχι με εργασία, το πρώτο αποτέλεσμα της εκπαίδευσης υπήρξε να μειωθεί εξαιρετικά το επίπεδο της ηθικότητας τους. Επέμεινα πολύ πάνω σε αυτό το σημείο στο βιβλίο μου "Οι Πολιτισμοί της Ινδίας". Όλοι οι συγγραφείς που έχουν επισκεφθεί τη μεγάλη χερσόνησο το έχουν επίσης διαπιστώσει].
Είναι προφανώς πολύ αργά για να αναπλεύσουμε σε ένα τέτοιο ρεύμα Μόνο η εμπειρία, τελευταία παιδαγωγός των λαών, θα αναλάβει να μας φανερώσει το λάθος μας. Μόνο αυτή θα μπορέσει να αποδείξει την ανάγκη να αντικαταστήσουμε τα μυσαρά εγχειρίδια μας, τους οικτρούς διαγωνισμούς μας με μια επαγγελματική εκπαίδευση, ικανή να φέρει τους νέους πίσω στους αγρούς, στα εργοστάσια, στις αποικιακές επιχειρήσεις, που σήμερα είναι εγκαταλελειμμένες.
Αυτή η επαγγελματική εκπαίδευση, που την επικαλούνται τώρα όλα τα φωτεινά πνεύματα, υπήρξε αυτή που έλαβαν στο παρελθόν οι γονείς μας, και την οποία, οι λαοί που σήμερα κυριαρχούν στον κόσμο, μπόρεσαν να διατηρήσουν με τη βούληση τους, την πρωτοβουλία τους, το επιχειρηματικό τους πνεύμα. Μέσα σε περιφανείς σελίδες, από τις οποίες θα αντιγράψω αργότερα τις κύριες παραγράφους, ο Taine έδειξε ξεκάθαρα ότι η εκπαίδευση μας στο παρελθόν ήταν σχεδόν αυτό που είναι σήμερα η αγγλική ή αμερικανική εκπαίδευση, και, με μια αξιοσημείωτη σύγκριση του λατινικού και του αγγλοσαξονικού συστήματος, μας κάνει να δούμε καθαρά τις συνέπειες των δύο μεθόδων.
Θα μπορούσε ίσως κάποιος να δεχτεί όλα τα μειονεκτήματα της κλασικής μας εκπαίδευσης, ακόμα κι αν αυτή δεν δημιουργούσε άλλο από έκπτωτους και δυσαρεστημένους, αν η επιφανειακή απόκτηση τόσων γνώσεων, η τέλεια αποστήθιση τόσων εγχειριδίων, ανύψωναν το επίπεδο της διάνοιας. Πετυχαίνει όμως πράγματι αυτό το αποτέλεσμα; Όχι, αλίμονο! Η κρίση, η εμπειρία, η πρωτοβουλία, ο χαρακτήρας είναι προϋποθέσεις επιτυχίας στη ζωή, και δεν είναι μέσα στα βιβλία που τις μαθαίνουμε. Τα βιβλία είναι λεξικά, χρήσιμα να τα συμβουλεύεται κανείς, από τα οποία όμως είναι τελείως ανώφελο να εναποθηκεύουμε στο κεφάλι μεγάλα αποσπάσματα.
Πώς η επαγγελματική εκπαίδευση μπορεί να αναπτύξει τη διάνοια σε ένα μέτρο που διαφεύγει τελείως από την κλασική εκπαίδευση. Ο Taine το έδειξε πολύ καλά στις επόμενες γραμμές:
"Οι ιδέες δεν διαμορφώνονται παρά μέσα στο φυσικό και κανονικό τους περιβάλλον, αυτό που κάνει να βλαστάνει η φύτρα τους είναι οι αναρίθμητες δυνατές εντυπώσεις που ο νέος άνθρωπος λαμβάνει καθημερινά στο εργοστάσιο, μέσα στο ορυχείο, στο δικαστήριο, στις σπουδές, πάνω στο κρηπίδωμα, στο νοσοκομείο, με τη θέα των εργαλείων, των υλικών και των επιχειρήσεων, με την παρουσία των υπαλλήλων, των εργατών, μπρος στην εργασία, στο έργο που έγινε καλό ή άσχημο, δαπανηρό ή επικερδές: να οι μικρές ιδιαίτερες αντιλήψεις των ματιών, του αφτιού, των χεριών και, ακόμα, της όσφρησης, που, καθώς προσλαμβάνονται ακούσια και αφομοιώνονται αθόρυβα, οργανώνονται μέσα του για να του εμπνεύσουν αργά ή γρήγορα αυτόν τον καινούργιο συνδυασμό, την απλοποίηση, την οικονομία, την τελειοποίηση ή την εφεύρεση. Απ' όλες αυτές τις πολύτιμες επαφές, απ' όλα αυτά τα αφομοιώσιμα και απαραίτητα στοιχεία, ο νεαρός Γάλλος είναι στερημένος, και ακριβώς στη διάρκεια της γόνιμης ηλικίας: επί επτά ή οκτώ χρόνια είναι απομονωμένος μέσα σε ένα σχολείο, μακριά από την άμεση και προσωπική εμπειρία, που θα του έδινε την ακριβή και ζωντανή ιδέα των πραγμάτων, των ανθρώπων και των διάφορων τρόπων να τους χειρίζεσαι".
Τουλάχιστον εννέα στους δέκα έχουν χάσει το χρόνο και τον κόπο τους, πολλά χρόνια από τη ζωή τους, και χρόνια παραγωγικά, σημαντικά ή ακόμα και αποφασιστικά: υπολογίστε κατ' αρχάς το μισό ή τα δύο τρίτα από αυτούς που παρουσιάζονται στις εξετάσεις, θέλω να πω τους αποκλεισμένους· ακολούθως, από αυτούς που έγιναν δεκτοί, που προβιβάστηκαν, που πήραν πτυχίο και δίπλωμα, ακόμα το μισό ή τα δύο τρίτα, θέλω να πω τους αποκαμωμένους. Τους ζήτησαν πολλά, απαιτώντας ότι εκείνη την ημέρα, πάνω σε μια καρέκλα ή μπροστά σε ένα τραπέζι, θα γίνονταν, επί δύο ώρες και για μια ομάδα επιστημών, ζωντανά ευρετήρια όλης της ανθρώπινης γνώσης- πράγματι, υπήρξαν αυτό, ή σχεδόν αυτό, εκείνη την ημέρα, επί δύο ώρες· όμως, ένα μήνα αργότερα, δεν είναι πια αυτό· δεν θα μπορούσαν να αντέξουν εκ νέου την εξέταση· τα αποκτήματα τους, πολυάριθμα και πολύ βαριά, γλιστρούν αδιάκοπα έξω από το πνεύμα τους, και δεν αποκτούν πια καινούργια. Η πνευματική τους ζωηρότητα έχει υποχωρήσει· το γόνιμο σφρίγος έχει εξαντληθεί· ο ώριμος άνθρωπος εμφανίζεται, και, συχνά, είναι ο κατεστραμμένος άνθρωπος. Αυτός, κόσμιος, παντρεμένος, υποταγμένος να γυρίζει σε κύκλο, και αδιάκοπα μέσα στον ίδιο κύκλο, οχυρώνεται μέσα στο στενό γραφείο του- το κατέχει ακριβώς, τίποτα πέραν αυτού. Αυτή είναι η μέση παραγωγή· σίγουρα οι εισπράξεις δεν αντισταθμίζουν τα έξοδα. Στην Αγγλία και την Αμερική, ή, όπως άλλοτε πριν το 1789 στη Γαλλία, χρησιμοποιούν την αντίστροφη μέθοδο, και η απόδοση που επιτυγχάνεται είναι ίδια ή ανώτερη.
Ο επιφανής ιστορικός μάς δείχνει στη συνέχεια τη διαφορά του δικού μας συστήματος με αυτό των Αγγλοσαξόνων. Σε αυτούς η διδασκαλία δεν προέρχεται από το βιβλίο αλλά από το ίδιο το πράγμα. Ο μηχανικός, για παράδειγμα, επειδή μορφώνεται μέσα σε ένα εργαστήριο και ποτέ μέσα σε ένα σχολείο, καθένας μπορεί να φτάσει ακριβώς στο βαθμό που επιτρέπει η νόηση του, εργάτης ή αρχιτεχνίτης αν είναι ανίκανος να πάει πιο μακριά, μηχανικός αν οι δεξιότητες του το επιτρέπουν. Εκεί υπάρχει μια μέθοδος διαφορετικά δημοκρατική και ωφέλιμη για την κοινωνία, από το να κάνουν να εξαρτάται όλη η καριέρα ενός ατόμου από ένα διαγωνισμό κάποιων ωρών που τον υφίσταται στα δεκαοκτώ ή είκοσι χρόνια.
"Στο νοσοκομείο, μέσα στο ορυχείο, μέσα στο εργοστάσιο, κοντά στον αρχιτέκτονα, κοντά στον άνθρωπο του νόμου, ο μαθητής, που έχει γίνει δεκτός πολύ νέος, κάνει τη μαθητεία του, και την εξάσκηση του, σχεδόν όπως σε εμάς ένας κληρικός στη μελέτη του ή ένας νεαρός ζωγράφος στο ατελιέ του. Προηγουμένως, και προτού να εισαχθεί, έχει μπορέσει να παρακολουθήσει κάποια σειρά παραδόσεων γενική και συνοψιστική, προκειμένου να έχει ένα πλαίσιο απολύτως έτοιμο για να τοποθετήσει εκεί τις παρατηρήσεις που πρόκειται να κάνει σε λίγο. Εν τω μεταξύ, όταν εισαχθεί υπάρχουν, πολύ συχνά, κάποια τεχνικά μαθήματα που θα μπορέσει να παρακολουθήσει στις ελεύθερες ώρες του, προκειμένου να συναρμολογήσει βαθμηδόν τις καθημερινές παρατηρήσεις που κάνει. Κάτω από έναν τέτοιο θεσμό η πρακτική ικανότητα αναπτύσσεται και εξελίσσεται από μόνη της, ακριβώς στο βαθμό που το επιτρέπουν οι δεξιότητες του μαθητή, και στην κατεύθυνση που αρμόζει, ανάλογα με τη μελλοντική του ασχολία, ανάλογα με το ιδιαίτερο έργο στο οποίο, ήδη από το παρόν, θέλει να προσαρμοστεί. Με αυτόν τον τρόπο, στην Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο νέος άνθρωπος κατορθώνει γρήγορα να αντλήσει από τον εαυτό του όλα όσα αυτός διαθέτει. Από τα είκοσι πέντε χρόνια, και πολύ πιο νωρίς, αν δεν του λείπουν η υπόσταση και τα κεφάλαια, αυτός είναι όχι μόνο ένας χρήσιμος εκτελεστής, αλλά ακόμα ένας αυθόρμητος εργολάβος, όχι μόνο ένα τροχίασμα αλλά επί πλέον ένας κινητήρας. Στη Γαλλία, όπου επικράτησε η αντίστροφη μέθοδος και, σε κάθε γενιά, γίνεται περισσότερο κινεζική, το σύνολο των χαμένων δυνάμεων είναι τεράστιο".
Και ο μεγάλος φιλόσοφος φτάνει στο ακόλουθο συμπέρασμα, πάνω στην αυξανόμενη ασυμβατότητα της λατινικής μας εκπαίδευσης και της ζωής:
"Στα τρία επίπεδα της εκπαίδευσης, για τα παιδιά, τους εφήβους και τους νέους, η θεωρητική και σχολική προετοιμασία πάνω σε θρανία, από βιβλία, έχει παραταθεί και υπερφορτωθεί, εν όψει των εξετάσεων, του βαθμού, του διπλώματος και του πτυχίου, εν όψει αυτών μονάχα, και με τα χειρότερα μέσα, με την εφαρμογή ενός θεσμού αντιφυσικού και αντικοινωνικού, με την υπερβολική καθυστέρηση της πρακτικής μαθητείας, με το οικοτροφείο, με την τεχνητή εξάσκηση και τη μηχανική πλήρωση, με την υπερκόπωση, δίχως σκέψη για το χρόνο που θα ακολουθήσει, για την ενήλικη ζωή και για τα αντρικά καθήκοντα ηου ο άνθρωπος θα ασκήσει· αφαίρεση που έγινε από τον πραγματικό κόσμο, όπου θα πέσει σε λίγο ο νέος άνθρωπος, από την περιβάλλουσα κοινωνία, στην οποία πρέπει να τον προσαρμόσει ή να τον παραχωρήσει πρόωρα, από την ανθρώπινη σύγκρουση, όπου, για να υπερασπιστεί τον εαυτό του και να κρατηθεί όρθιος, πρέπει να είναι, προηγουμένως, εξοπλισμένος, οπλισμένος, εξασκημένος, σκληραγωγημένος. Αυτόν τον απαραίτητο εξοπλισμό, αυτό το απόκτημα, τοπίο σημαντικό από όλα τα άλλα, αυτή τη σταθερότητα της ορθοφροσύνης, της βούλησης και των νεύρων, τα σχολεία μας δεν του την παρέχουν, αλλά ακριβώς το αντίθετο: πολύ μακριά από το να τον εξοπλίζουν, τον αφοπλίζουν για την προσεχή και οριστική του κατάσταση. Φεύγοντας, η είσοδος του μέσα στον κόσμο και τα πρώτα του βήματα μέσα στο πεδίο της πρακτικής δράσης δεν είναι, πολύ συχνά, παρά μια ακολουθία οδυνηρών πτώσεων μένει από αυτές μωλωπισμένος και, για πολύ καιρό, ζαρωμένος, ενίοτε μόνιμα σακάτης. Είναι μια σκληρή και επικίνδυνη δοκιμασία -εκεί η ηθική και πνευματική ισορροπία φθείρεται και διατρέχει τον κίνδυνο να μην αποκατασταθεί, η απομυθοποίηση έχει έρθει, πολύ απότομη και πολύ ολοκληρωτική· οι απάτες υπήρξαν πολύ μεγάλες και οι απογοητεύσεις πολύ δυνατές" [Taine, Το Σύγχρονο Πολίτευμα, τ. II, 1894. Αυτές οι σελίδες είναι σχεδόν οι τελευταίες που έγραψε ο Taine. Συνοψίζουν θαυμάσια τα αποτελέσματα της μακράς εμπειρίας του. Η εκπαίδευση είναι το μόνο μας μέσο για να επιδράσουμε λίγο στην ψυχή ενός λαού. Είναι βαθιά λυπηρό ότι, σχεδόν κανείς στη Γαλλία, δεν μπορεί να καταλάβει τι φοβερό στοιχείο παρακμής συνιστά η σύγχρονη παιδεία μας. Αντί να εξυψώνει τη νεολαία, την ταπεινώνει και τη διαστρέφει].
Απομακρυνθήκαμε, σε αυτά που προηγήθηκαν, από την ψυχολογία των μαζών; Σίγουρα όχι. Για να καταλάβουμε τις ιδέες, τις πεποιθήσεις που φυτρώνουν εκεί σήμερα και θα ανθίσουν αύριο, πρέπει να γνωρίζουμε πώς προετοιμάστηκε το έδαφος. Η παιδεία, που παρέχεται στη νεολαία μιας χώρας, επιτρέπει να προεικάσουμε λίγο το πεπρωμένο αυτής της χώρας. Η εκπαίδευση της σύγχρονης γενιάς δικαιολογεί τις πιο μελαγχολικές προβλέψεις. Είναι εν μέρει με την παιδεία και την εκπαίδευση που βελτιώνεται ή διαφθείρεται η ψυχή των μαζών. Ήταν, λοιπόν, απαραίτητο να δείξουμε πώς την έχει διαμορφώσει το σύγχρονο σύστημα, και πως η μάζα των αδιάφορων και των ουδέτερων έχει προοδευτικά γίνει ένας τεράστιος στρατός από δυσαρεστημένους έτοιμος να ακολούθησε, όλες τις υποβολές των ουτοπιστών και των ψευδορητόρων. Το σχολείο πλάθει σήμερα δυσαρεστημένους και αναρχικούς, και προετοιμάζει για τους λατινογενείς λαούς τις ώρες της παρακμής.
GR
FR
DE
ES
IT
RU
EU
No comments:
Post a Comment
Only News