Ο ΔΙΚΤΑΤΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟ «ΟΧΙ»

ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΑΝΑΓΚΑΣΑΝ ΤΟΝ ΗΓΕΤΗ ΤΟΥ ΦΑΣΙΖΟΝΤΟΣ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΝΑ ΑΝΤΙΤΑΧΘΕΙ ΣΤΟΝ ΦΑΣΙΣΜΟ

Του Κωστή Καρπόζηλου

Ο Ιωάννης Μεταξάς έβαλε τη σφραγίδα του στην εξέλιξη της νεοελληνικής Ιστορίας όταν στις 28 Οκτωβρίου του 1940 απέρριψε το τελεσίγραφο της φασιστικής Ιταλίας. Η πράξη αυτή έχει χρησιµοποιηθεί ως συγχωροχάρτι για τα έργα και τις ηµέρες του δικτατορικού του καθεστώτος. Τι οδήγησε σε εκείνη την απόφαση; Η προσωπική ιδιοτέλεια, η εξάρτηση από τη Μεγάλη Βρετανία, η πατριωτική έξαρση ή η επίγνωση των επιθυµιών του ελληνικού λαού;
Η απάντηση, όπως συνήθως στην Ιστορία, δεν είναι µονοδιάστατη. Ο Μεταξάς, ο άνθρωπος που αρνήθηκε να συµµετάσχει στη Μικρασιατική Εκστρατεία και κατηγορήθηκε ως «προδότης», δύο δεκαετίες µετά δοξάστηκε ως ο «αρχιστράτηγος της ελληνικής νίκης». Ο θάνατος τον βρήκε στο πιο κρίσιµο σηµείο του πολέµου. Φήµες και διαδόσεις τον ήθελαν θύµα σκοτεινών συνωµοσιών.

Πώς θα αντιδρούσε ο Μεταξάς στην επικείµενη γερµανική επίθεση; Πόσο απείχε από το να είναι ο έλληνας Πετέν; Σήµερα, συχνά µέσα από υπόγειες διαδροµές, πυκνώνουν οι φωνές που επιδιώκουν την αποκατάσταση της «παρεξηγηµένης ιστορικής προσωπικότητας» και προβάλλουν την ανάγκη διοίκησης της χώρας από «έναν ισχυρό άνδρα».
Στο πλαίσιο αυτό η επανεξέταση του καθεστώτος Μεταξά και της ιστορικής απόφασης του ΟΧΙ δεν αφορά αποκλειστικά το παρελθόν.

Ο ΔΙΚΤΑΤΟΡΑΣ ΚΑΙ Ο ΜΟΝΟΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ «ΟΧΙ»

Η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου φέρνει στο προσκήνιο τη µορφή του Ιωάννη Μεταξά. Η επίδοση του ιταλικού τελεσιγράφου στον Ιωάννη Μεταξά τα χαράµατα της 28ης Οκτωβρίου του 1940 είναι µία από τις πιο γνωστές σκηνές της νεώτερης ελληνικής Ιστορίας. Η ιταλική εισβολή, η επιτυχής άµυνα και αντεπίθεση του ελληνικού στρατού, η προέλαση στο αλβανικό έδαφος και η τελική ήττα ύστερα από τη γερµανική επίθεση την άνοιξη του 1941 συγκροτούν αφήγηση ενταγµένη στη σχολική Ιστορία, εδραιωµένη στη συλλογική συνείδηση και ιστορική µνήµη. Και όµως.
Η αµηχανία
Η εθνική συναίνεση γύρω από το «ηρωικό ΟΧΙ» δεν µπορεί να συγκαλύψει την αµηχανία της νεοελληνικής κοινωνίας έναντι του πρωθυπουργού – δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά. Στις πρώτες δεκαετίες της µεταπολίτευσης το ερώτηµα «αν το ΟΧΙ το είπε ο λαός ή ο Μεταξάς» αποτελούσε αντικείµενο οξυµµένων πολιτικών τοποθετήσεων και αντιπαραθέσεων σε σχολικές αίθουσες και εορταστικές εκδηλώσεις. Σήµερα, δεν είναι υπερβολή να πει κανείς ότι η µορφή του Ιωάννη Μεταξά διατρέχει µία διττή πορεία:
από τη µια, έχει χαθεί από το προσκήνιο των προβεβληµένων ιστορικών αντιπαραθέσεων, από την άλλη όµως, αυτή η σιωπή µπορεί να προοικονοµεί την επιστροφή του στον δηµόσιο λόγο ως µιας «παρεξηγηµένης» ιστορικής προσωπικότητας. Η ανάδειξή του σε «Μεγάλο Ελληνα» στο πλαίσιο της γνωστής αντιιστορικής έρευνας τηλεοπτικού σταθµού υπενθυµίζει το πώς οι ρητορικές εξάρσεις για την ανάγκη «ισχυρών ανδρών» που θα βγάλουν τη χώρα από το τέλµα επικοινωνούν µε τους νοσταλγούς της ξεχασµένης δικτατορίας της 4ης Αυγούστου του 1936.

Η διαδροµή του Ιωάννη Μεταξά φωτίζει την κοινωνική κατάσταση της Ελλάδας των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, τη διαπλοκή µεταξύ στρατού, πολιτικής και επιχειρηµατικών συµφερόντων, την ανάπτυξη ενός µαχητικού αντικοινοβουλευτικού λόγου και την αποφασιστικότητα του πολιτικού συστήµατος έναντι του «κοµµουνιστικού κινδύνου». Ο ανώτατος στρατιωτικός Ιωάννης Μεταξάς διετέλεσε πρόεδρος του Κόµµατος των Ελευθεροφρόνων, υπουργός στην οικουµενική κυβέρνηση του 1926-1928 στο κοµβικό πόστο του υπουργείου Συγκοινωνιών και εκλεκτός ξένων και µη επιχειρηµατικών συµφερόντων. Στους Βαλκανικούς Πολέµους διακρίθηκε για τους σχεδιασµούς του στο πεδίο των µαχών, στον εθνικό διχασµό ηγήθηκε της παραστρατιωτικής οργάνωσης των Επιστράτων κατά της αγγλογαλλικής παρουσίας στην Ελλάδα, στη Μικρασιατική Εκστρατεία προέβλεψε την ανεπιτυχή της εξέλιξη, µε αποτέλεσµα δεκάδες λίβελλοι να εκτοξευτούν εναντίον του.
Είναι ενδιαφέρον το πώς οι πρωταγωνιστές της πολιτικής ζωής στον Μεσοπόλεµο εξαφανίζονται από το προσκήνιο για να επανεµφανιστούν στην επόµενη καµπή των γεγονότων. Ο Μεταξάς εξορίστηκε από την Ελλάδα το 1917 µαζί µε το βασιλικό επιτελείο, επέστρεψε το 1920, συµµετείχε σε ένα αποτυχηµένο στρατιωτικό κίνηµα το 1923 και αναγκάστηκε να φύγει και πάλι προς την Ιταλία. Επιστρέφοντας ηγήθηκε του Κόµµατος των Ελευθεροφρόνων, αναδείχθηκε σε ρυθµιστικό παράγοντα των εξελίξεων το 1926 κατακτώντας 51 έδρες και καταποντίστηκε εκλογικά το 1928 και το 1932, όταν από το κόµµα του εκλέχθηκαν µόλις τρεις βουλευτές. Ο Μεταξάς, παρών σε διαδοχικές εκλογικές αναµετρήσεις, κυβερνητικά σχήµατα και παρασκηνιακές διαβουλεύσεις εν τέλει το 1936 ανέλαβε την κυβέρνηση της χώρας και στη συνέχεια, µε τη συναίνεση των κοµµάτων πλην ΚΚΕ προχώρησε στην κατάλυση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Η πορεία του Μεταξά είναι διδακτική για την πολιτική ιστορία του Μεσοπολέµου και τη διαρκή ανακύκλωση ανθρώπων και σχηµατισµών. Ταυτόχρονα, µαρτυρά πολλά για τις συνέχειες του πολιτικού σκηνικού, παρά τις έντονες θεσµικές µεταρρυθµίσεις και τα συχνά επεισόδια αποσταθεροποίησης. Υπό την οπτική αυτή, η απόφαση του Μεταξά να αποκρούσει το ιταλικό τελεσίγραφο θα πρέπει να εγγραφεί στη διαµόρφωση του ελληνικού αστισµού και της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στον Μεσοπόλεµο και όχι σε µία επιφανειακή, συγκυριακή και «ξαφνική» απόφαση.
Η κλιµάκωση της ιταλικής επιθετικότητας
Η ελληνική εξωτερική πολιτική από το 1922 και ύστερα είχε να αντιµετωπίσει την όξυνση της επιθετικότητας της Ιταλίας στη Μεσόγειο.
Η εξέλιξη αυτή συµβάδιζε µε την εξοµάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, όπως άλλωστε θυµίζει η υπογραφή του Συµφώνου Φιλίας µεταξύ Βενιζέλου και Ινονού το 1930. Στον αντίποδα, στις διακρατικές σχέσεις µε την Ιταλία διαδοχικά επεισόδια φανερώνουν ότι τα γεγονότα του 1940 συνιστούσαν κλιµάκωση ενός έντονου ανταγωνισµού. Η κατάληψη της Κέρκυρας τον Αύγουστο του 1923, οι διπλωµατικοί διαξιφισµοί γύρω από τα ιταλοκρατούµενα Δωδεκάνησα και το κίνηµα της Ενωσης µε την Ελλάδα, και φυσικά ο τορπιλισµός της «Ελλης» περιγράφουν το κλίµα των ελληνοϊταλικών σχέσεων από την εποµένη της Μικρασιατικής Εκστρατείας έως τις παραµονές του Πολέµου του 1940.
Ορισµένες εφήµερες διπλωµατικές προσεγγίσεις δεν ανατρέπουν τη συνολική εικόνα της όξυνσης. Στο Ιστορικό Αρχείο του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών οι συχνές αναφορές των αστυνοµικών αρχών για την παρακολούθηση «ιταλών υπηκόων» και την «προπαγανδιστική κίνηση εν Κερκύρα» φανερώνουν την καχυποψία για κατασκοπευτικές δραστηριότητες και την οργανωµένη φιλοϊταλική προπαγάνδα, ενέργειες που συνδέονταν και µε µειονοτικούς πληθυσµούς στην Ηπειρο και τη Θεσσαλία.

ΕΝΑΣ ΦΑΣΙΣΤΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ
Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά και η µοναρχία υπό τον Γεώργιο Β' διατηρούσαν ισχυρούς δεσµούς µε την αγγλική πολιτική, την προώθηση των επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων της και τις ισορροπίες που επεδίωκε αυτή στην περιοχή της Μεσογείου. Το γεγονός αυτό δεν αναιρεί τις ιδεολογικές συγγένειες του µεταξισµού µε τον ιταλικό φασισµό. Ο Μεταξάς ενσωµάτωσε στις αντικοινοβουλευτικές παραδόσεις του ελληνικού πολιτικού συστήµατος στοιχεία από την ιδεολογία του ιταλικού φασισµού. Η καταδίωξη των ιδεολογικών αντιπάλων, των κοµµουνιστών, δεν ήταν µία πρωτότυπη επιλογή αν αναλογιστούµε το «Ιδιώνυµο» του Βενιζέλου.
Ανάλογα, η χρήση του στρατεύµατος ως ρυθµιστικού παράγοντα της πολιτικής ζωής αποτελούσε συνήθη πρακτική στον ελληνικό Μεσοπόλεµο. Τα δάνεια από τον ιταλικό φασισµό έγκεινται κυρίως στο ιδεολογικό περίγραµµα του καθεστώτος: ενότητα του Ελληνισµού, φωτισµένος αρχηγός, εκφραστής των συµφερόντων του έθνους, πατερναλιστική διευθέτηση των κοινωνικών αντιθέσεων, µέσω παροχών και εξαγορών. Στο εσωτερικό του µεταξισµού συνυπήρχαν ρεύµατα µε συστηµατικότερες σχέσεις µε το γερµανικό ή το ιταλικό φασιστικό παράδειγµα, αλλά ο κύριος τόνος του καθεστώτος βασιζόταν στην επιλεκτική άντληση στοιχείων και όχι στην επακριβή µίµηση.
Κατά συνέπεια, το «ΟΧΙ» του Μεταξά στο ιταλικό τελεσίγραφο δεν συνιστά µία αντίφαση. Ο Μεταξάς επεδίωκε την ουδετερότητα της χώρας, αλλά όταν εκδηλώθηκε ο ιταλικός αναθεωρητισµός, µία τέτοια επιλογή ήταν πρακτικά αδύνατη. Υπήρχε ο δρόµος της συναίνεσης ή της αντίστασης. Ο πρώτος, θα δυναµίτιζε τις δεσµεύσεις της Ελλάδας έναντι της Μεγάλης Βρετανίας, θα συνιστούσε υποχώρηση στις ιταλικές διεκδικήσεις στη Μεσόγειο και θα ερχόταν σε αντίθεση µε τις διαθέσεις της πλειοψηφίας του ελληνικού λαού. Ο τορπιλισµός της «Ελλης» και η επιρροή των αντιφασιστικών ιδεών καθιστούσαν το καθεστώς του Μουσολίνι απεχθές στους περισσότερους. Ενδεχόµενη αποδοχή του ιταλικού τελεσιγράφου θα ερχόταν σε αντίθεση µε τις κατευθύνσεις της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και τις λαϊκές διαθέσεις.
Ταυτόχρονα, τα βρετανικά στρατεύµατα πιθανότατα να επενέβαιναν στο εσωτερικό της χώρας, όπως είχαν κάνει στον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο, ανατρέποντας το καθεστώς Μεταξά.

Το «ΟΧΙ» ως πολιτική απόφαση Αν αφαιρέσουµε το έντονα συγκινησιακό φορτίο που συνοδεύει τις αφηγήσεις γύρω από την παράδοση του ιταλικού τελεσιγράφου, αντιλαµβανόµαστε ότι η άρνηση του Μεταξά συνιστούσε απόφαση βασισµένη σε µία ρεαλιστική εκτίµηση των πραγµάτων. Είναι επίσης σαφές ότι η εξέλιξη των γεγονότων τον χειµώνα του 1940 δικαίωσε την επιλογή του Μεταξά. Οι σηµαντικές επιτυχίες του ελληνικού στρατού συγκάλυψαν τις υπαρκτές αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό του Γενικού Επιτελείου, προσέφεραν στο καθεστώς Μεταξά πρωτοφανή διεθνή αναγνώριση και ανατροφοδότησαν το αίσθηµα της εθνικής ενότητας έναντι του κοινού εχθρού. Το «ανοιχτό γράµµα» του φυλακισµένου γενικού γραµµατέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, δύο µόλις ηµέρες µετά την κήρυξη του πολέµου, µε το οποίο καλούσε σε παλλαϊκή αντίσταση στην ιταλική εισβολή, φανερώνει την κοινωνική και πολιτική ενότητα που δηµιουργούσαν οι νέες συνθήκες. Η καίρια παρέµβαση του Νίκου Ζαχαριάδη αποκτά µεγαλύτερη σηµασία αν αναλογιστεί κανείς τις αµφιταλαντεύσεις στο εσωτερικό του κοµµουνιστικού κινήµατος γύρω από το αν η ιταλική επίθεση έπρεπε να αντιµετωπιστεί ως µία «ενδοϊµπεριαλιστική» σύγκρουση µεταξύ Ιταλίας και Μεγάλης Βρετανίας.
Ο Κωστής Καρπόζηλος είναι ιστορικός στο Πανεπιστήµιο Κρήτης
http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4601184




Επίσης δείτε:

-Τα ΟΧΙ του Μεταξά
-Το ύστατο “ΟΧΙ” ενός μικρού ανθρώπου…
-Μικρασιατική Καταστροφή: ένα έγκλημα της Δεξιάς
-ΠΟΙΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΕΙΠΕ ΤΟ «ΟΧΙ» ΣΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ
ΠΗΓΗ : Πόντος και Αριστερά