Ελλάδα, η παρακμή [Ι] ...

 Γιώργος Φραγκούλης

Από το βιβλίο του Sir Βασιλείου Μαρκεζίνη, "Η Ελλάδα των κρίσεων" [εκδοτικό Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ, έκδοση 2011, σελίδες 51-58].

Το να τραβήξει κανείς μια γραμμή στον ιστορικό χρόνο ή να σημειώσει μία στιγμή ή μερικές στιγμές στην εξελικτική πορεία μιας χώρας και να τις χαρακτηρίσει ως οριακές -είτε με τη θετική είτε με την αρνητική έννοια-, μπορεί, διδακτικά ή πολιτικά, να είναι χρήσιμο αλλά, επιστημονικά, εμπεριέχει τους κινδύνους της υπεραπλούστευσης και της ανακρίβειας. Πράγματι, είναι λίγες οι εξελίξεις ή τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα εντελώς απροσδόκητα ή στιγμιαία και που μπορούν να εξηγηθούν (ή και όχι) χωρίς αναγωγή σε προηγούμενες αιτίες, χωρίς να γίνει κατανοητό αν αυτό που επακολούθησε του συγκεκριμένου συμβάντος ήταν από που επιζητούσαν οι δρώντες ή αν πήρε τροπή διαφορετική από αυτή που επιδιωκόταν ή αν έλαβε εξέλιξη διαφορετική από αυτή που αναμενόταν.

Παρά τις συγκεκριμένες δυσχέρειες, οι οποίες καθιστούν προβληματικές τις ιστορικές οριοθετήσεις, η ελληνική ιστορία χαρακτηρίζεται από τέτοιες «μεγάλες» στιγμές, με πρώτη, ασφαλώς, την κήρυξη του Απελευθερωτικού Αγώνα το 1821. Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί μάλλον, σε σπουδαιότητα, τη δεύτερη μεγάλη -τραγική- ιστορική στιγμή, κυρίως διότι τερμάτισε σχεδόν τρεις χιλιάδες χρόνια ελληνικής παρουσίας από τη Σμύρνη έως τον Πόντο, αλλά και λόγω των περίπλοκων κοινωνικών και πολιτικών επιπτώσεων που είχε στο εσωτερικό της κυρίως Ελλάδας. Ο Εμφύλιος Πόλεμος, που κυριάρχησε στα μέσα της δεκαετίας του '40 και άφησε πληγές βαθύτερες και από αυτόν ακόμη τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εξακολουθεί να επηρεάζει-να παραμορφώνει, θα έλεγα-τις ψυχολογικές αντιδράσεις νικητών και ηττημένων, όσο και αν η οικονομική ανάκαμψη που σημειώθηκε κατά τη δεκαετία του '50 ανέβασε ποιοτικά το επίπεδο ζωής για πολλούς συμπολίτες μας, πράγμα που θα έπρεπε, φυσιολογικά, και με την πάροδο του χρόνου, να έχει συμβάλει στην επούλωση μερικών ίσως τραυμάτων.
Κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου, παρόμοιες διακυμάνσεις απαντούν και στην υπόλοιπη Ευρώπη, και τούτο, πάρα το νέφος του Ψυχρού Πολέμου που τη σκέπασε επί σαράντα και πλέον χρόνια. Η ψυχροπολεμική ισορροπία δυνάμεων, όμως, ίσως και η τύχη κατάφεραν να εμποδίσουν το νέφος να μετατραπεί σε καταιγίδα. Και πάλι, όμως, η ψυχροπολεμική ανταγωνιστικότητα κληροδότησε σε πολλούς ψυχώσεις, αγωνίες και φόβους που διατηρούνται ακόμη στην ψυχή ανθρώπων οι οποίοι βίωσαν τις κρίσεις και τις ακρότητες της ψυχροπολεμικής περιόδου.
Ποιοι και γιατί φρόντισαν τα τραύματα αυτά να επιζήσουν των εν λόγω τραγικών γεγονότων; Το θέμα αυτό θα το θίξουμε περιστασιακά στο κείμενο που ακολουθεί. Στην παρούσα υποενότητα, όμως, θα δούμε ότι η διατήρηση αυτής της μνήμης συχνά αποσκοπούσε στο να εξυπηρετήσει πολιτικο-οικονομικά συμφέροντα ορισμένων κομμάτων και ορισμένων κρατών.
Σε ό,τι αφορά τη σύγχρονη Ελλάδα, όμως, οι πληγές που τη μαστίζουν ακόμη και σήμερα πρωτοάνοιξαν -με μοναδική αγριότητα- τον Ιούλιο του 1965 με γεγονότα -άλλα γνωστά και άλλα ακόμη αδιευκρίνιστα- που έχουν μείνει στην ιστορία με το επάρατο όνομα τα «Ιουλιανά». Σκοπός αυτού του βιβλίου δεν είναι να επανεξετάσει το πολυσυζητημένο αυτό θέμα, αλλά να τονίσει μερικά από τα κακά που ρίζωσαν τότε, όσο ποτέ πριν, στην κοινή συνείδηση και στην πολιτική πρακτική, και τα οποία, κατά τη γνώμη μου, πληρώνουμε ακόμη και σήμερα. δα, απλ(ός από το 1965 και πέρα απέκτησαν μεγαλύτερη έκταση, αλλά και δημοσιότητα.Σημειώνω τρία: τον εγωιστικά πολιτικό καιροσκοπισμό, τον εύκολο χρηματισμό ορισμένων πολιτικών και, προοδευτικά, του κρατικού μηχανισμού, και, τέλος, τον αδίστακτο και απροκάλυπτο επεμβατισμό των Αμερικανών. Όχι ότι όλα αυτά τα φαινόμενα δεν είχαν προηγούμενα στην Ελλάδα, απλώς από το 1965 και πέρα απέκτησαν μεγαλύτερη έκταση αλλά και δημοσιότητα.
Βεβαίως, έχω υποχρέωση να τονίσω εκ προοιμίου το προφανές γεγονός ότι η «πολιτική» πάντα ήταν αδίστακτο έως και βρόμικο παιχνίδι. Μέχρι τα Ιουλιανά, όμως, η ελληνική πολιτική χαρακτηριζόταν και από μια μεγάλη δόση πατριωτισμού, κομματική συνέπεια και, συχνά, ιδεολογική αφοσίωση, η οποία δεν έδινε στους «παίκτες» του παιχνιδιού απόλυτη ελευθερία να αλλάζουν πολιτικά στρατόπεδα όποτε τους το επέβαλλε το οικονομικό ή προσωπικό συμφέρον.
Έτσι, θυμάμαι, λόγου χάριν, τη γιαγιά μου πάντα να μου λέει ότι «οι Βενιζελικοί "εξαφανίζονταν" όταν κέρδιζαν οι Βασιλικοί, και οι Βασιλικοί "χανόντουσαν" όταν έβγαιναν οι Βενιζελικοί». Δεν ξέρω ακόμη πώς ακριβώς εννοούσε τα ρήματα που τοποθέτησα σε ανωφερή εισαγωγικά, αλλά το βέβαιο είναι ένα: Οι πολιτικοί δεν άλλαζαν κόμματα και πεποιθήσεις για να εξυπηρετήσουν πρόσκαιρα τα ατομικά τους συμφέροντα, ενώ πολλοί κρατούσαν ακόμη και τις κοινωνικές τους συναντήσεις χωριστές!
Η εκ των ένδον διάσπαση της Ένωσης Κέντρου οδήγησε, ως γνωστόν, σε συνεχείς προσπάθειες να δημιουργηθούν κυβερνήσεις δήθεν κεντρώας αποχρώσεως αλλά με προφανείς υποστηρικτές το Παλάτι, τους Αμερικανούς και, σταδιακά, με την εγκληματική ανάμειξη τμήματος του στρατεύματος, καθώς και των κατασκοπικών υπηρεσιών της χώρας. Καθώς οι προσπάθειες αυτές αποδεικνύονταν όλο και πιο ανεπαρκείς, τόσο άνοιγε και ο δρόμος προς το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, το οποίο, αν δεν οργάνωσαν, πάντως στήριξαν οι Αμερικανοί.
Λίγοι περίμεναν κάτι τέτοιο, και εγώ ακόμη ενημερωνόμουν από τις εκπομπές της Deutsche Welle (την οποία άκουγα, όπως πολλοί Έλληνες, αρκετά συχνά εκείνη την εποχή). Τον μόνο επιφανή αντιστασιακό που έβλεπα εκείνη την εποχή, σε ένα διαμέρισμα στην Κηφισίας (αν θυμάμαι καλά), ήταν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, με τον οποίο συζητούσα (μεταξύ άλλων) την αγγλική διατριβή μου, στην οποία αργότερα θα έκανε και ο ίδιος μια εξαιρετικά κολακευτική αναφορά.
Αλλά ξαναζώντας εξ αποστάσεως (χρόνου και χώρου) τα Ιουλιανά και τα Απριλιανά γεγονότα -τα οποία θυμάμαι καλά παρότι τότε δεν τα καταλάβαινα σε βάθος-, βλέπω τώρα πολλά από τα στοιχεία της σημερινής σήψης. Βεβαίως, πολλοί μπορεί να διερωτηθούν, ευλόγως, για τη μερική μου αυτή κατανόηση των όσων γίνονταν γύρω μου, δεδομένου ότι ήμουν είκοσι δύο ετών όταν πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα του 1967 και αναχώρησα ένα έτος αργότερα για την Αγγλία, όπου, ήδη από το 1966, είχα αποφασίσει να συνεχίσω τις μεταπτυχιακές σπουδές μου.
Η στάση μου έχει συχνά προβληματίσει τόσο εμένα τον ίδιο όσο και -δικαίως- άλλους, όχι φίλα διακείμενους προς τον πατέρα μου και, κατ' επέκταση, προς εμένα. Η ελλιπής εξήγηση που δίνω σε αυτό το ερώτημα βρίσκει εν μέρει την απάντηση της στη διάκριση μεταξύ της ευφυίας που υποτίθεται ότι είχα -και τονίζω τη λέξη «υποτίθεται», μια και, διανύοντας σήμερα το εξηκοστό έκτο έτος της ηλικίας μου, δεν διστάζω να αποδίδω την όση επιτυχία είχα κατά τη σταδιοδρομία μου στην εργατικότητα μου μάλλον, παρά σε ιδιαίτερη ευφυΐα- και της έλλειψης ωριμότητας για αντόνομη σκέψη, ωριμότητας την οποία δεν είχε ευνοήσει το (υπερ)προστατευτικό περιβάλλον της πατριαρχικής οικογένειας μου. Γεννιέσαι με όση ευφυΐα έχεις· η ωριμότητα, όμως, έρχεται με τα χρόνια και, ίσως, με τις αντιξοότητες της ζωής.
Επιπλέον, στην εποχή μου, η αστική τάξη πίστευε στην ιδέα ότι πρώτα κανείς μορφώνεται, μετά μαθαίνει να ασκεί ένα επάγγελμα, από το οποίο αντλεί τα προς το ζην, και μόνο γύρω στα σαράντα πέντε (!) αντιμετωπίζει άλλα επαγγελματικά ενδεχόμενα, περιλαμβανομένης της πολιτικής σταδιοδρομίας, από την οποία η μακαρίτισσα η μητέρα μου -ο άνθρωπος που περισσότερο από κάθε άλλον διέπλασε το χαρακτήρα μου- επίμονα με απέτρεπε. Με άλλα λόγια, η εποχή του κληρονομικού βουλευτικού αξιώματος δεν είχε ακόμη φτάσει στο σημερινό (απαξιωτικό) απόγειο της!
Και όμως, αν θέλω να είμαι ειλικρινής, όπως δήλωσα στην αρχή του βιβλίου μου ότι θα είμαι, η παραπάνω εξήγηση παραμένει ακόμη ελλιπής, μια και υπήρξαν ζωντανές εξαιρέσεις, όπως ο νεότερος μου (και μάλιστα επί ένα σύντομο διάστημα μαθητής μου) Ανάστασης Παπαληγούρας, μετέπειτα υπουργός Δικαιοσύνης επί κυβερνήσεως Κώστα Καραμανλή, που από την αρχή των Απριλιανών «μπήκε στην παρανομία», με τα ελάχιστα, υποθέτω, μέσα που διέθετε. Βεβαίως, φαντάζομαι η εμπειρία της «συλλήψεως» του εξαιρετικά μορφωμένου και έξυπνου πατέρα του ως υπουργού Αμύνης θα πρέπει να ήταν πολλαπλώς τραυματική. Δεν παύει όμως να στερεί από το γιο μια δόση θάρρους η τότε προσωπική του «αντίσταση», εν αντιθέσει με πάρα πολλούς που έγιναν «όψιμα» αντιστασιακοί.
Αλλά, για να επανέλθω στα «κληροδοτήματα» αυτού του φαύλου καλοκαιριού του 1965, θυμάμαι εντονότατα τις προσπάθειες χρηματισμού των οπαδών του πατέρα μου (και, φαντάζομαι, άλλων κομμάτων) προκειμένου να στηρίξουν την κυβέρνηση Νόβα. Αυτές οι πιέσεις, από πολλούς κύκλους, συμπεριλαμβανομένων των παλατιανών, έφτασαν στο αποκορύφωμα τους πριν από την ψήφο εμπιστοσύνης Τσιριμώκου, με πρωταγωνιστές πάλι αυλικούς, καθώς και τον «υπ' αριθμόν δύο» της αμερικανικής πρεσβείας, τον πολύ «στιλάτο» Νόρμαν Άνσουτς, που ήταν τακτικός επισκέπτης στο σπίτι μας, στην οδό Λυκαβηττού.
Κατά την ψήφο εμπιστοσύνης Τσιριμώκου, το κόμμα του πατέρα μου τελικώς διασπάστηκε στα δυο, έπειτα από μία μαραθώνια συνάντηση στο σπίτι μας, η οποία άρχισε στις 9.30 το πρωί και τελείωσε στις 2 το απόγευμα, μερικές ώρες (αν θυμάμαι καλά) πριν από την ψηφοφορία. Ο συμβιβασμός, για να διατηρηθεί το κόμμα ενιαίο, ήταν ότι ο ίδιος ο πατέρας μου και τρεις άλλοι από τους οκτώ, νομίζω, τότε βουλευτές του θα ψήφιζαν «κατά», και οι άλλοι «υπέρ» του Τσιριμώκου.
Το αποτέλεσμα, όμως, δεν το έκρινε αυτή η απόφαση αλλά, σε μεγάλο βαθμό, η λίαν επιθετική ομιλία του πατέρα μου στη Βουλή, η οποία οδήγησε τον τότε ανιαποκριτή της εφημερίδας Le Monde, Ερίκ Ρουλό, να γράψει στο φύλλο της επόμενης ημέρας ότι οι «κομψοί λόγοι» του κ. Μαρκεζίνη στέρησαν τον πρωθυπουργικό τίτλο από τον κ. Τσιριμώκο. Το πρωτότυπο σκίτσο του Μποστ, που αναφέρεται στις σκοτεινές εκείνες ημέρες, στολίζει σήμερα τους τοίχους του σπιτιού μου στην Οξφόρδη, θυμίζοντας μου συνεχώς την πρώτη μου γεύση πολιτικού αμοραλισμού και οργανωμένης προσπάθειας εξαγοράς συνειδήσεων. Από την κατάρα αυτή δεν νομίζω ότι έχουμε ξεφύγει· αντιθέτως, έχω την εντύπωση ότι ο πολιτικός χρηματισμός έγινε όλο και πιο αποδεκτός στη σύγχρονη πολιτική σκηνή.

 ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ- ΕΝΕΡΓΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ