Η κρίση χρέους και η «ψυχολογική διάλυση» της Ευρώπης

Είναι άδικη η αντίδραση των κοινωνιών του Νότου, όταν ξαφνικά βρίσκονται αντιμέτωπες με τον κίνδυνο δραστικής συρρίκνωσης του βιοτικού τους επιπέδου;

Αφορμή για το άρθρο αυτό στάθηκαν οι δηλώσεις του Πρωθυπουργού της Ιταλίας και πρώην Ευρωπαίου Επιτρόπου Μάριο Μόντι στις αρχές της εβδομάδας. Ο καθηγητής Μόντι δεν μπορεί σίγουρα να κατηγορηθεί για αντιευρωπαϊσμό. Γι’ αυτό και τα όσα είπε σε συνέντευξή του στο γερμανικό Spiegel, με έκδηλη ανησυχία για το αντιγερμανικό κλίμα που αναπτύσσεται σήμερα στην Ιταλία, δεν μπορούν να περάσουν απαρατήρητα.

«Οι εντάσεις που εδώ και χρόνια συνοδεύουν την ευρωζώνη έχουν ήδη τα χαρακτηριστικά ψυχολογικής διάλυσης της Ευρώπης», είπε χαρακτηριστικά. Για να συνεχίσει με δηκτική διάθεση: «Έχουμε ενώπιόν μας μια ευθεία αντιπαράθεση Βορρά - Νότου, με αμοιβαία παράπονα. Είναι κάτι που γεννά μεγάλες ανησυχίες, που πρέπει να καταπολεμήσουμε».

Το ζήτημα βεβαίως που εγείρεται δεν είναι καινούργιο. Έχει όμως σημασία από ποιον εγείρεται, με ποιον τρόπο και σε ποια χρονική συγκυρία. Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, να αναλύσουμε σε περισσότερο βάθος το πρόβλημα που αντιμετωπίζει αυτήν τη στιγμή η Ευρωπαϊκή Ένωση, σε συστημικό επίπεδο. Όπως είχα επισημάνει και σε προηγούμενο άρθρο (It’s globalisation, stupid!), κάθε συζήτηση αναφορικά με τη διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, μια διαδικασία αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με την παγκοσμιοποίηση, κινείται ουσιαστικά σε μια «terra incognita» που δεν έχει ακόμα χαρτογραφηθεί επαρκώς. Έννοιες όπως το έθνος-κράτος ή έννοιες που σχετίζονται άμεσα με το έθνος-κράτος, όπως κυριαρχία και αλληλεγγύη, παραμένουν ίδιες από την εποχή του Διαφωτισμού μέχρι σήμερα. Μόνο, όμως, σ’ ότι αφορά το κέλυφος(!), όπως εύγλωττα παρατηρεί ο Giddens. To εσωτερικό τους περιεχόμενο αλλάζει! (Ο Κόσμος των Ραγδαίων Αλλαγών, 2001).

Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, να εξετάσουμε τους συγχρόνους όρους διαμόρφωσης του περιεχόμενου των εννοιών αυτών. Για να θέσουμε όμως το γενικότερο πλαίσιο της συζήτησης, θα ήταν χρήσιμο πρώτα να καταγράψουμε, υπό μορφήν ερωτημάτων, τη διαφορετική οπτική με την οποία Βορράς και Νότος καλούνται να αντιμετωπίσουν το διττό ζητούμενο για την Ευρώπη σήμερα: από τη μια, δηλαδή, την οικονομική αποτελεσματικότητα και, από την άλλη, την κοινωνική αποδοχή των πολιτικών που την προάγουν.

Από την οπτική σκοπιά του Βορρά, το κεντρικό ερώτημα που τίθεται θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: Είναι, άραγε, άδικη η στάση που επιδεικνύουν οι κυβερνήσεις της Γερμανίας και άλλων βόρειων χωρών, όταν εκφράζουν απροθυμία να συνεχίσουν την παραχώρηση πιστώσεων, με χρήματα των φορολογουμένων τους, για να ενισχύσουν τις χώρες του Νότου, που εξαιτίας της δικής της ολιγωρίας, έμειναν πίσω;

Υπάρχει όμως και η άλλη όψη του νομίσματος. Είναι άδικη η αντίδραση των κοινωνιών του Νότου όταν ξαφνικά βρίσκονται αντιμέτωπες με τον κίνδυνο δραστικής συρρίκνωσης του βιοτικού τους επιπέδου, έχοντας μάλιστα υπόψη τη μέχρι σήμερα εμπειρία όσων χωρών διήλθαν μέσα από πολιτικές μνημονίου και κυρίως της Ελλάδας;
Οι απαντήσεις δεν είναι τόσο προφανείς όσο ίσως να φαίνονται εκ πρώτης όψης. Όσοι, βεβαίως, αναζητούν μισές αλήθειες ή ιδεολογικά προσχήματα για να δικαιώσουν τις απόψεις τους, μπορούν εύκολα να το πράξουν. Το πρόβλημα, όμως, είναι σύνθετο και ως τέτοιο επιβάλλει μια σύνθετη ανάλυση.

Ας επικεντρωθούμε στο πρώτο ερώτημα. Για να διασφαλιστεί η οικονομική αποτελεσματικότητα (της Ευρωζώνης ως συνόλου), θα πρέπει οι βόρειες χώρες να συνδράμουν οικονομικά τις ασθενέστερες χώρες του Νότου. Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει να υπάρξει μια κάποιας μορφής αμοιβαιοποίηση του χρέους. Διαφορετικά, ο φαύλος κύκλος της ύφεσης θα συνεχίζεται. Πώς θα επιτευχθεί όμως αυτό; Εδώ προκύπτει το ζήτημα της αλληλεγγύης. Αλληλεγγύη ανάμεσα σε κράτη, όμως, ουδέποτε ήταν συνώνυμη με τη φιλευσπλαχνία. Η αλληλεγγύη είναι μια έννοια που ορίζεται στο πλαίσιο της νεωτερικότητας ως «εθνική» αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών μιας χώρας και αναπτύσσεται παράλληλα με τη διαδικασία εθνικής ομογενοποίησης των κρατών, την καλλιέργεια εθνικής ταυτότητας και δημοκρατικής συνείδησης. Οι πολίτες είναι πρόθυμοι να πληρώσουν μέσω των φόρων που καταβάλλουν, την ενίσχυση των φτωχότερων περιοχών του κράτους τους, στο πλαίσιο της κατά Ρουσσό «γενικής βούλησης», γιατί θεωρούν ότι αυτό μακροπρόθεσμα θα είναι καλύτερο για όλους. Ας σημειωθεί ότι ακόμα και εντός των κρατών, αυτό δεν είναι πάντοτε αυτονόητο (βλ. π.χ. την απροθυμία των πιο εύπορων Φλαμανδών στο Βέλγιο να επιδοτήσουν τους Βαλόνους).

Πάμε να δούμε όμως και το δεύτερο ερώτημα. Πώς επιτυγχάνεται, στον Νότο, η οικονομική αποτελεσματικότητα σε συνδυασμό με την κοινωνική αποδοχή των μέτρων που απαιτούνται για να αντιμετωπιστούν διαρθρωτικά προβλήματα και δημοσιονομικές ανισορροπίες; Με την προϋπόθεση ότι οι κυβερνήσεις είναι πρόθυμες και μπορούν να πείσουν τους λαούς τους για την ανάγκη υλοποίησης μιας τέτοιας πολιτικής, τότε τα πράγματα είναι εύκολα. Αν όμως δεν ισχύει η προϋπόθεση αυτή, τότε είτε δεν επιτυγχάνεται η οικονομική αποτελεσματικότητα (ορισμένη πάντα στο ευρωπαϊκό πλαίσιο) ή, διαφορετικά, θα πρέπει να υπάρξει κάποιας μορφής περαιτέρω αμοιβαιοποίηση κυριαρχίας, κατά τρόπο που η διαδικασία επιβολής όρων σε μια χώρα, να αποκτά μεγαλύτερη δημοκρατική νομιμοποίηση. Η υπαγωγή σε κοινούς κανόνες προϋποθέτει την έννοια της κοινότητας στην οποία οι πολίτες αυτοκυβερνώνται συλλογικά. Όσο αυτό δεν συμβαίνει, ad hoc μεταβατικοί θεσμοί, όπως η Τρόικα, θα εκλαμβάνονται από τους λαούς ως διευθυντήρια και από κάποιες εθνικές ηγεσίες ως άλλοθι για τη μη ανάληψη πολιτικής ευθύνης.

Κοινός παρανομαστής λοιπόν και στις δύο περιπτώσεις πιο πάνω είναι η ανάγκη για περισσότερη πολιτική Ευρώπη. Η αλληλεγγύη, όπως και η λογική μιας ηθικής, δίκαιης τάξης πραγμάτων, που συνεπάγεται δικαιώματα και υποχρεώσεις δεν νοούνται έξω από το πλαίσιο του συνανήκειν. Οι πολίτες πρέπει να ανήκουν σε μια κοινή «γενική βούληση», να μοιράζονται «πράξεις και λόγους», κατά τον Αριστοτέλη. Διαφορετικά, η ανάγκη για αλληλεγγύη αλλά και συμμόρφωση σε κοινούς κανόνες, θα συνιστά απλώς μια ηθικολογική επίκληση. Και όσο αυτό θα συνεχίζεται, η «ψυχολογική διάλυση» θα εξακολουθεί να απειλεί την Ένωση. Όπως εύστοχα το θέτει ο διαπρεπής Γερμανός κοινωνιολόγος Ulrich Beck, οι μεν θα συνεχίσουν να αισθάνονται λεηλατημένοι, οι δε υπό κηδεμονία και όλοι μαζί θα τα έχουν με την Ευρωπαϊκή Ένωση.

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΦΩΚΑΪΔΗΣ
Γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού ΔΗΣΥ

 Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ/SIGMALIVE

13/8/12

--------------

ΣΧΕΤΙΚΑ:

• Γερμανικά κόμματα απορρίπτουν την πρόταση Μόντι, με την οποία ζητά μέσω του Der Spiegel μεγαλύτερη ευχέρεια κινήσεων των κυβερνήσεων

• Μόντι: “Από τη Γερμανία ζητάμε ηθική και όχι χρηματική βοήθεια”

• Μόντι: Δεν αμφισβήτησα ποτέ την αυτονομία των κοινοβουλίων

  EE: Βορράς εναντίον Νότου;